Het palingtrekken als volksvermaak van de 17de tot de 19de eeuw

Binnen het domein van de volkskunde rekent men het palingtrekken tot de kwelspelen met dieren en hoort het thuis in het rijtje van ganstrekken en katknuppelen. Op de filosofische achtergrond van dierenrechten en ipso facto dierenmishandeling zullen we hier niet te diep in gaan (1). Het palingtrekken als volksvermaak komen we vooral tegen in de 17de eeuw maar ook de 18de en 19de eeuw leveren inlichtingen op.

De palingtrekker diende vanaf een bootje met de blote handen te proberen om de paling te pakken. Die levende paling hing aan een touw dat gespannen werd op manshoogte boven het water. Men moest dus wat rekken en strekken en bij het overboord slaan kon men verdrinken. De inrichters (gemeentebesturen maar ook herbergiers) wilden dat liever niet en daarom werd er in de oproepen tot deelname (zowel in België als in Nederland) er altijd op aangedrongen dat men de zwemkunst beheerste. Bij te lage waterstand kon een aangekondigde wedstrijd ook een week uitgesteld worden.  De levende paling hing met de staart omlaag en hoewel die van nature al glibberig is werd er nog extra vet (18de eeuw) of zeep (19de eeuw) aan gesmeerd. Bij het ganstrekken werd de kop van de gans ook met vet ingesmeerd. Men diende dus de levende paling de kop af te rukken door hem bij de staart te grijpen. De winnaar werd de deelnemer die het grootste aantal of het hoogste gewicht aan paling van de lijn had getrokken.

De paling werd gezien als een wat apart dier. Het is een vis maar boezemde angst in omdat (een dikke, vette) paling er uitziet als een slang (2). Omdat het toch een vis is ging men er toen nog vanuit dat het dier weinig gevoel zou hebben. Een bekende afbeelding van dit “wreed vermaak” is de illustratie op de voorpagina van “L’Illustration” van 7 augustus 1886 die verwijst naar het “Palingoproer” in de Amsterdamse Jordaan.

Palingtrekken en ganstrekken gebeurden zowel te water als te paard. Bij het ganstrekken moest men de kop afrukken van een levende gans die aan de poten was opgehangen. In Nederland, het schaatsland bij uitstek, werd palingtrekken ook georganiseerd op het ijs en stonden de deelnemers op schaatsen. Het ganstrekken staat bekend als een in Noordwest-Europa wijdverbreid kwelspel terwijl het palingtrekken door Nederlandse onderzoekers wordt beschouwd als een “oud Amsterdams spel” (3). Dit komt wellicht doordat het “Palingoproer” uit 1886 zoveel aandacht kreeg door zijn politieke dimensie.

In de Angelsaksische landen raakte het “Eel Riot” (Palingoproer) erg bekend door de krantenberichten en de “Eel Pulling” (palingtrekken) daarom als typisch Amsterdams werd opgevat. Maar het spel kwam net zo goed voor in Amsterdam als in andere plaatsen in Nederland (stad én platteland). Bovendien was het palingtrekken eveneens in onze gewesten bekend. Ook in West-Vlaanderen.

Palingtrekken in Brabant en Vlaanderen

Zo kende men het palingtrekken in Brabantse steden zoals Brussel, Antwerpen en Mechelen. Tijdens grote feestelijkheden in mei 1688 vond er in Brussel “op de Vaart” zowel ganstrekken als palingtrekken plaats. Men herdacht toen de Slag bij Woeringen van 5 juni 1288, 400 jaar geleden (4). De Slag bij Woeringen (Duits: Worringen) en de Guldensporenslag worden beschouwd als de grondslagen van de Belgische onafhankelijkheid tegenover Duitsland en Frankrijk. Het moet zijn dat de traditie van het palingtrekken goed standhield want op 16 juli 1820 (de tijd van het Koninkrijk der Nederlanden) was er tijdens de “Feesten der Gemeynten” nog altijd palingtrekken op de Vaart (5). Die Vaart was de Willebroekse Vaart, aangelegd in 1561 om Brussel via de Rupel en de Schelde met Antwerpen te verbinden.

In Antwerpen was men ook vertrouwd met het palingtrekken. Tijdens het Feest van de Vrijheid op 10 thermidor jaar IV (28 juli 1796) namen ook de stedelijke “viswijven”” deel aan het palingtrekken (6). Op 15 augustus 1807 vierde men er de verjaardag van Napoleon met talrijke volksspelen zoals loopwedstrijden, mastklimmen maar ook palingtrekken (7). Dat was eveneens het geval in 1840 toen tijdens de Rubensfeesten het palingtrekken op het programma stond (8). We zien hier dus een continuïteit van de Franse tijd tot na 1830. Elke overheid cultiveerde trouwens een grote variëteit aan “brood en spelen” om de cohesie onder de burgers te bevorderen en hen te binden aan het nieuw bestuur. Normaal gesproken is het palingtrekken een mannelijke aangelegenheid (machogedrag, de uitdaging) maar we zien dat er in 1796 ook occasioneel vrouwelijke deelnemers zijn. Dat was een extra  attractie: een vrouw te water! (9).

Algemeen kan men wel stellen dat de deelnemers tot de lagere klassen behoorden: palingtrekken was voor de volksklasse en zeilwedstrijden voor de hogere burgerij. Ze vonden gelijktijdig plaats maar niet in overvloeiing. Watertornooien met burgers en arbeiders (Gent, Kortrijk) werden gezien als volksvermaak en parodieën op de echte steekspelen en vonden plaats op halfvasten en kermis.   De kans op ongewild in het water vallen was een onderdeel van het spektakel en voedde het lachplezier bij de toeschouwers. Dit gaat al terug op de watertornooien uit de late middeleeuwen. Schieten we ook nu niet eerder in de lach wanneer iemand in een put valt, dan dat we onmiddellijk hulp bieden ?  Daar is een psychologische verklaring voor: we zijn blij dat we zelf niet in de put vielen en de bevrijdende lach is het gevolg. Er is verder vanuit de mentaliteitsgeschiedenis geen wezenlijk verschil tussen de middeleeuwse tornooien en het palingtrekken in de 19de eeuw. Johan Huizinga wist het al dat alles draait rond een primair motief: de behoefte om de aanschouwende vrouw zijn moed te tonen, gevaar te lopen en sterk te zijn (10). De tornooiridder wilde de jonkvrouw imponeren; de palingtrekker zijn potentieel kermislief.

Mechelen

Ook in Mechelen (tot 1795 de zelfstandige Heerlijkheid Mechelen) werd paling getrokken. Remerus Valerius (1607-1687), pastoor van de Sint-Lambertuskerk in Muizen, nam in zijn “Chronycke van Mechelen” (1681), onder juni 1680, een 18-regelig vers op dat begint als volgt: “Men tracht den Palinck in de Stadt. En buyten tracht men nu de Kat” (11). Voor het palingtrekken had men het water van de Dijle nodig maar het katknuppelen kon men ook buiten de stad beoefenen (12).   

 Gent

Antoon Viaene gaf in 1976 een mooi chronologisch overzicht van de watertornooien op Vlaamse rivieren (13). Zijn belangstelling ging vooral uit naar het watersteekspel , maar hij vermeldt ook de gelijktijdige volksvermaken op het water. Voor Gent trof hij de allereerste vermelding van een watertornooi in 1381 aan, maar van palingtrekken was er in de 14de, 15de en 16de eeuw geen sprake.  Voor Brugge blijft hij zelfs stilzwijgend voor de 17de en 18de eeuw (A. Viaene, op.cit. p. 10).

Wij kennen ook geen uitbeelding van het palingtrekken in randversieringen van laatmiddeleeuwse verluchte handschriften ( 14); er is daar wel altijd veel aandacht voor de balspelen, zoals het bolspel (15). Het gansknuppelen wordt al uitgebeeld in Vlaamse miniaturen uit eind 13de en vroeg 14de eeuw maar werd door niet alle onderzoekers als dusdanig herkend (16). Andries Van den Abeele, die de steekspelen in het laatmiddeleeuwse Brugge beschreef, vermeldt voor die periode geen ganstrekken noch palingtrekken. Maar in 1439 werd in de marge van de steekspelen op de Brugse markt een wedstrijd zwijnslaan ingericht (17). Dat zwijnslaan of varkensknuppelen gebeurde door blinden die daarbij het risico liepen meer elkaar te raken dan het te winnen varken. Een gruwelijk ritueel voor mens en dier dat tijdens de middeleeuwen zowel in Frankrijk (Parijs) als Duitsland (Keulen) voorkwam. Maar dat is een hedendaagse opvatting. In de beeldvorming van toen werd blindheid beschouwd als een straf van god en werd de blinde gezien als een bezetene van de duivel en werd daarom het voorwerp van spot (18). Inhumane spelen waren altijd gebaseerd op de mainstream godsdienstige opvattingen. Tornooien, jachtvermaak en dergelijke waren de sport van de adel, ganstrekken en palingtrekken was de “sport” met de hand en liet men over aan het volk.

Gedurende hun verblijf in Gent in augustus en september 1619 woonden de aartshertogen Albrecht en Isabella het palingtrekken bij dat plaats vond op de Leie tussen de Gras-en Korenlei. Het palingtrekken in Gent in 1619 en in Brussel in 1688 worden ook vermeld bij M. Sacré en A. De Cort (19). In Gent was er in 1664 een watertornooi op de Leie ter hoogte van de Graslei. Er lag ook een tweede boot voor het gans- en palingtrekken. Dit “trecken van de gans en den paelynck” wordt vermeldt in de stadsrekening van 1664-1665 (A. Viaene, op.cit. p. 9). Tijdens de grootse Macarius-jubelfeesten in 1767 was er een watertornooi en dat gebeurde nog steeds ter hoogte van de Gersleye (Graslei). Ook deze keer was er weer palingtrekken (A.Viaene, ibidem, p. 9). De Gentse gegevens werden samengebracht door W.L. Braekman (20) die een overzicht geeft van de steekspelen te land, te water en op sleden, van waterfeesten en van wedstrijden in mastklimmen, palingtrekken, ganstrekken en ringsteken aan de hand van de Gentse stadsrekeningen en kronieken. Volledig is zijn opsomming niet, want hij gaat voorbij aan het basisartikel van Antoon Viaene. (Biekorf, 1976). Wel geeft hij voor 1620 een voorbeeld van “tbeclemmen van tblasoen ende trecken van den palynck” in de marge van een watertornooi. Die nevenactiviteiten werden steeds beoefend door de “joncheyt”. Het “beklimmen van het blasoen” was een vorm van mastklimmen. De jongemannen klommen in de mast van de boot om de gildevlag of blazoen (van het Gilde van de Vrije Schippers) omlaag te halen. Op dit waterfeest van de Vrije Schippers was bij het eigenlijke steekspel de prijs een stuk zilverwerk ter waarde van “ses pont groote”. Die waardebepaling wijst er op dat het massief zilver betreft. Het ganstrekken (en in Vlaanderen en Wallonië ook het palingtrekken) op een aparte boot tijdens het eigenlijke steekspel te water was ook algemeen in Duitsland. Daar was het “Fischerstechen” (steekspel op het water) sinds de 16de eeuw overal verbonden met het ganstrekken (21). Ook  daar speelde de sociale differentiatie.

Brugge, Kortrijk en Menen

In “Eigen Aard” van K.C. Peeters (22) staat er niets over het palingtrekken, evenmin in “Volkskunde van Brugge” van H. Stalpaert (23). Ook de oudere literatuur zoals “Bruges. Histoire et Souvenirs” van Ad. Duclos (24) schenkt er geen aandacht aan. In de tijdschriften “Rond den Heerd” (1865-1902) (25) en Biekorf (1890-1960) (26) werd er niet over gepubliceerd. Palingtrekken komt ook niet  ter sprake in het monumentale basiswerk “Inventaire des archives de la ville de Bruges” (27) van L. Gilliodts-Van Severen, die documenten publiceert van de 13de tot de 16de eeuw. Dit verklaart wellicht ook dat er in in dezelfde periode geen afbeeldingen bekend zijn, zoals blijkt uit de studies van K. Geerts (28) en E. De Vroede (29).

W.L. Braekman geeft voor Gent als oudste vermelding van edellieden die te paard tegen elkaar in het strijdperk treden, het jaartal 1379 terwijl de steekspelen te water pas vanaf de tweede helft van de 15de eeuw worden vermeld. In 1480 vond er op de Leie in Gent al ganstrekken plaats maar over het palingtrekken vernemen we pas iets in de 17de eeuw. Ook voor Brugge vonden we geen vroege vermeldingen van dit volksvermaak.  

Op 2 maart 1800 werd Joseph de Viry (1737-1813) door Napoleon benoemd tot prefect van het departement van de Leie met als hoofdplaats Brugge. Op de “quatorze juillet” nam de prefect voor het eerst deel aan een grote feestelijkheid. In de namiddag vond een wedstrijd palingtrekken plaats op de Sint-Annarei en de Langerei. De hoofdprijs bestond uit een zilveren zakhorloge geschonken door de prefect die ook toeschouwer was. Na afloop trakteerde hij de deelnemers op sterke drank (30). Zoals in Antwerpen in 1796 hebben we hier een geval van overdracht van revolutionaire ideologie. Prefect Viry dong bij de bevolking naar populariteit. Het zilveren horloge was zowat de standaardprijs. Op 21 augustus 1811 hadden in Kortrijk de “Arbeyders getournoyt op de Leye” en ook daar was de hoofdprijs een zilveren zakhorloge (31). Het beleid van het Franse bestuur tegenover de volkscultuur was gericht op het instellen van een officiële feestcultuur tegenover de volkscultuur. Ze hadden maar één doelstelling en dat was het instellen van een ideologisch geïnspireerde officiële feestcultuur (32).

Een mooi staaltje van dat gestroomlijnd revolutionair volksvermaak zien we in Menen op het feest van 18 fructidor van het jaar VI, ter herdenking van de staatsgreep van 4 september 1797. Voor tweeduizend toeschouwers was er op de Leie palingtrekken en eenden-vangst. “L’anguille fut arrachée au cri de Vive la République” en daarna zette de municipaliteit acht eenden in de vijver en moesten zwemmers ze proberen te pakken (33). Die ideologische inkleuring veranderde niet bij een regimewissel. Ten tijde van het Koninkrijk der Nederlanden was er in 1818 tijdens de wijkkermis op Overleie in Kortrijk een wedstrijd palingtrekken op het water. De te winnen prijs was een levend kalf dat mooi was versierd (34). Er werd ook op gewezen dat het festijn maar kon doorgaan indien de waterstand van de rivier niet te laag zou zijn.

Ook in Nederlandse aankondigingen komt men dergelijke waarschuwingen tegen (35). Op “Kortrijk Kermisse” van 19 augustus 1818 was er ook een loopwedstrijd en de winnaar kon een zilveren horloge verdienen. De lopers waren verplicht een witte muts te dragen en een oranje lint (36). Het Huis van Oranje was immers het regerende koningshuis. Toen Willem I op 1 en 2 juni 1829 Brugge bezocht werd hij met de nodige eerbied ontvangen. De laatste oranjefeestelijkheid vond plaats op dinsdag 24 augustus 1830 naar aanleiding van de feestdag van de koning. Het werd een feest met alles er op en er aan: een Te Deum, triomfklok, beiaardconcert, drie concerten in open lucht, mastklimming, luchtballon, palingtrekken, prijsuitdeling en receptie op het stadhuis, banketten door verenigingen en particulieren, feestelijke stadsverlichting, cafés die de hele nacht open waren. “Alsof er geen vuiltje aan de lucht was” merkt Andries Van den Abeele op (37). Enkele weken later, op 4 oktober 1830, sloot het Brugse stadsbestuur zich aan bij het Voorlopig Bewind !

Maar ook na 1830 zal het palingtrekken overleven.  Naar aanleiding van hun 25 -jarige huwelijksjubileum in 1878 brachten Koning Leopold II en Koningin Maria-Hendrika een bezoek aan Brugge. Het stadsbestuur schakelde het koninklijke bezoek in het programma van de gemeentefeesten in. Zo woonde het vorstenpaar de inhuldiging bij van het bronzen standbeeld van Jan Van Eyck, werk van de Brugse beeldhouwer Hendrick Pickery. Op 19 augustus 1878 werden zij ontvangen door het stadsbestuur. Het programma in de “Gazette van Brugge” (7 augustus 1878) maakt melding van bolwedstrijden en andere vermakelijkheden. Op de Langerei, tussen de Snaggaard- en Carmersbrug, kon men deelnemen aan het palingtrekken (38). In deze toen nog zeer volkse buurt was men zeker van succes. Toch moet dat één van de laatste keren geweest zijn dat het palingtrekken er plaats had. In andere provincies kwam het toen al niet meer voor. L. De Bo zegt in zijn bekend “Westvlaamsch Idioticon” (Brugge, 1870-1873) dat het palingtrekken “tot over weinige jaren bestond te Brugge”. Wel is de wijk van “De Verloren Hoek” altijd zeer actief gebleven in het jaarlijks organiseren van allerlei volksspelen. Nico Blontrock somt er 76 op (39) en daar kan het palingvangen in een bassin met water aan toegevoegd worden (40). Dit “grabbelen naar de paling” stond in de zeventiger jaren van de 20ste eeuw ook op het programma van de dekenij Korenmarkt tijdens de “Gentse Feesten” (41). En in Eclusier-Vaux in de Nord Pas-de-Calais organiseeert men  tijdens het “Fête de l’ Anguille” een spel “Attrapez l’ Anguille” dat volkomen gelijkend is (42).       

Namen

Kijken we over de taalgrens, dan komen we al vlug in Namen terecht. Al in de vroege 16de eeuw vonden er in Namen op de rivier de Sambre watersteekspelen plaats, “joutes nautiques”. Dit was het geval op 3 juli 1519 toen Karel V tot keizer was verkozen. Félix Rousseau (44) zegt dat zo’n watertornooi dikwijls gevolgd werd door een ander “jeu aquatique” dat in Namen zeer populair was en “le jeu de l’anguille” werd genoemd. Uit de beschrijving blijkt overduidelijk dat het gaat over het bij ons bekende palingtrekken; maar gedateerde voorbeelden uit de 16de en 17deeeuw geeft hij niet.

Op 26 juni 1717 werd er een bijzonder watertornooi georganiseerd ter ere van de Russische tsaar Peter de Grote (1672-1725). Hij kwam uit Nederland en voer de Maas af met vijf schepen. Peter de Grote was de eerste Russische tsaar die buiten de grenzen van zijn rijk reisde. Hij maakte drie reizen door West-Europa en verbleef tijdens de tweede reis voor de tweede keer in Nederland (44).  Het officiële Naamse verslag heeft het over “le divertissement de la jouste et du saut de l’anguil sur la Basse Sambre” (Rousseau, op.cit. p. 8). Charles Galliot schrijft er over in zijn “Histoire générale de Namur” (45) en daaruit vernemen we dat het de jeugd van Namen is die de deelnemers leverde voor het watersteekspel, het palingtrekken, het gevecht op stelten en het zwaarddansen. Het palingtrekken volgde onmiddellijk op het steekspel te water en in hetzelfde bassin (Galliot, Histoire, p. 45). Verder zegt Charles Galliot – hij schrijft in 1788 – dat de watertornooien nu niet meer bestaan en dat de demonstratie voor Peter de Grote in 1717 de laatste was (Galliot, Histoire,p.46). Dat zal waar geweest zijn voor het watersteekspel maar niet voor het palingtrekken.

Op 31 mei 1774 was aartshertog Maximiliaan Frans van Oostenrijk (1756-1801), de jongste zoon van Keizer Frans I en Maria Theresia van Oostenrijk, in Namen. Hij maakte daar een oponthoud in het kader van zijn “Kavalierstour”. De “Kavalierstour” of “Grand Tour” was een onderdeel van de opvoeding van de Europese adel en aartshertog Maximiliaan reisde in 1774 door Duitsland, de Nederlanden, Italië en Frankrijk. In Namen woonde hij het gevecht bij van de steltlopers. Het “combat des échasses” was een gevecht tussen de groepen “Les Mélans” en “Les Avresses”. Tijdens dergelijke gevechten vonden er regelmatig ernstige ongevallen plaats en ook nu waren er deelnemers die er beenbreuken aan overhielden. Na dit gevecht, dat twee uur duurde, woonde de aartshertog nog een partijtje palingtrekken bij en keek hij naar een voorstelling van de “Danse des Machabées” of zwaarddansen (46). Die zwaarddansen waren in Namen en in Dinant al bekend sinds de 16de eeuw (47) maar kennen we vooral uit Vlaanderen (48).

De beeldende kunst

Het palingtrekken wordt niet uitgebeeld in de randversieringen van middeleeuwse miniaturen (49) en ook Erik De Vroede geeft geen voorbeelden in zijn kunstoverzicht voor de periode tot 1600 (50). Gerenommeerde kunstschilders uit de 16de eeuw met veel belangstelling voor de populaire cultuur, zoals Jeroen Bosch (ca. 1450-1516) (51) maar vooral Pieter Bruegel de Oude ( tussen 1525 en 1530-1569) die toch een werk maakte waarop tachtig verschillende kinderspelen worden afgebeeld (Kunsthistorisches Museum Wenen, 1560), tonen het dus niet.

Dit geldt al evenzeer voor Pieter Breughel de Jonge (Brussel 1564 of 1565 – Antwerpen 1638) (52). Bij iemand als Hans Bol (Mechelen 1534 – Amsterdam 1593) die toch sterk beïnvloed werd door Pieter Breugel de Oude, zien we in zijn “Kermissen” allerlei volksspelen maar geen palingtrekken. Wel realiseerde hij een mooi schilderij met een duidelijk voorbeeld van ganstrekken.

Ook David Vinckboons (Mechelen 1576-Antwerpen ca. 1630) schilderde in 1633 een “Boerenkermis” waarop het ganstrekken duidelijk te zien is. In de bijdrage “Spelen met dieren”, waarin een groot aantal kwelspelen, wedstrijdspelen en vangspelen met dieren worden behandeld, blijft ook het palingtrekken buiten beeld (53). Alleen in de Noord-Nederlandse schilderkunst van de 17de eeuw komt het aan bod. De bekende schilder Salomon van Ruysdael (Naarden ca. 1600-Haarlem 1670) schilderde in 1633 een “Winterlandschap”” (olieverf op paneel, 39,4×71 cm) waarop een rij toeschouwers te zien is bij het palingtrekken te paard voor een herberg (54). Hij maakte ook een schilderij waarop het ganstrekken te zien is. De schilder Thomas Heeremans (1641-1694) schilderde een “Dorpsfeest met palingtrekken” (doek, olieverf 60×83,5 cm) nu te zien in het Westfries Museum van Hoorn (Ned.). Het werd geschilderd in Haarlem en is gedateerd 1682 (55). Het palingtrekken in Nederland gebeurde met een bootje op het water, te paard op het land en op het ijs op de schaats. Ook het kolfspel (balspel met slaghouten) werd zowel in het open veld als op het ijs beoefend.

De Haarlemse school leverde heel wat winterlandschappen af. Hendrick Avercamp (Amsterdam 1585-Kampen 1634) die dicht bij de Vlaamse schildertraditie stond, heeft het palingtrekken nooit afgebeeld ook niet op zijn bekend “Winterlandschap met ijsvermaak” (Rijksmuseum, Amsterdam, 1608). Wij knopen er hier de bedenking aan vast dat al die typische Hollandse wintertaferelen wel eens zouden kunnen verband houden met de strenge winters ten gevolge van de “Kleine IJstijd” (1570-1700) toen er een temperatuurdaling was van twee graden. Die “Kleine IJstijd” werd onderzocht door de weerkundige J. Buisman (56) en recent schonk ook de historicus Philipp Blom daar aandacht aan in zijn nieuwe boek “De opstand van de natuur” (57). Daarin wijst de auteur op de mislukte oogsten, hongersnood, ziekten en opstand door de temperatuurdaling. Enorme regenbuien, droogte, stormen, hete zomers en ijskoude winters hebben toen de maatschappij ontwricht.

Het trekken van de paling liet bij ons in Vlaanderen geen sporen na in de beeldende kunst. Ook uit de 17de eeuw kennen wij geen afbeeldingen en uit de 18de eeuw is ons slechts één Vlaamse volksprent bekend getiteld “Boere Kermis””. Op deze prent uit het begin van de 18de eeuw komen vierentwintig kermistaferelen voor waaronder “Trecken Palinck”. Het houtblok uit het Gentse Fonds Vanderhaeghen wordt bewaard in het Huis van Alijn in Gent (58). Archivalische en iconografische bronnen laten de conclusie toe dat het palingtrekken in Vlaanderen en Nederland pas populair werd in de 17de eeuw. Van het palingtrekken in Brugge in 1878 zijn ons geen foto’s bekend. Van het palingtrekken in Amsterdam (1886) bestaat er wel een duidelijke foto en een fotogravure.

Het Palingoproer (Amsterdam, 1886)

De volksopstand in de Jordaan van Amsterdam op 25 juli en 26 juli 1886 werd wereldbekend onder de naam “Het Palingoproer”. Dit valt te verklaren door de 26 doden en 36 zwaargewonden die te betreuren vielen bij het neerslaan door de politie. Het werd al uitvoerig van alle kanten belicht, ook sociaal-historisch en sociaal-economisch, zodat wij hier slechts de hoofdlijnen zullen weergeven (59).

Op zondag 25 juli 1886 was er op de Lindengracht (gedempt in 1895) een spelletje palingtrekken dat echter door de politie verboden werd. Politieagenten sneden het touw door waarna de toeschouwers zich tegen de agenten keerden. Op maandag 26 juli braken er opnieuw rellen uit en de menigte belegerde gewapend met stokken en staven het politiebureau. Aangezien er door de politie met scherp geschoten werd vielen er 26 doden te betreuren. Natuurlijk speelde ook sociale onvrede een rol en bij de autoriteiten de angst voor het opkomend socialisme. Er kwam veel kritiek op dit politieoptreden en het gebeuren haalde de internationale pers. Op de voorpagina van “L’Illustration journal universel” van zaterdag 7 augustus 1886 (zie afbeelding) stond een grote fotogravure van het palingtrekken in Amsterdam. Dit beroemde Franse weekblad verscheen van 1843 tot 1944. Uiteindelijk zou die illustratie er voor zorgen dat het palingtrekken wereldwijd beschouwd werd als een exclusief Amsterdams volksvermaak en via de Engelstalige pers geraakte het ook nog eens bekend als de “Eel Riot” en werd de “Eel pulling” of palingtrekken iets typisch Amsterdams genoemd.

Het wordt met de dag moeilijker om dat te ontmythologiseren. Een recent voorbeeld kan dat illustreren. In 2015 verscheen van de Brit Edward Brooke-Hitching in New York het boek “Fox Tossing, Octopus Wrestling and other Forgotten Sports” (60) dat in 2016 in het Duits werd vertaald onder de meer commerciële titel “Enzyklopädie der vergessenen Sportarten”. Daarin wordt enkel het palingtrekken in Amsterdam in 1886 besproken. Voor lange tijd is zo de Amerikaanse, de Britse en Duitse lezersmarkt weer voor lange tijd misleid vooral met een ondertitel als “The most dangerous § bizarre sports in history”.      

Het palingtrekken in Amsterdam, 25 juni 1886
(L’Illustration, 7 augustus 1886)

Beschavingsoffensief en dierenbescherming

De historicus en schrijver Jan ter Gouw (Amsterdam 1814-Hilversum 1894) werd onder meer bekend door zijn boek “De Volksvermaken” (Haarlem, 1871) waarin hij een hoofdstuk wijdde aan de kwelspelen en daarin ook het palingtrekken vermeldde (61). Van het “Palingoproer” in 1886 in Amsterdam kon hij uiteraard nog geen melding maken maar ook andere voorbeelden uit zijn eigen tijd geeft hij niet. Zo was er op 16 juli 1865 palingtrekken op het Galgewater in Leiden (62). Het Galgewater was een gedeelte van de Oude Rijn in Leiden. Nu wordt het Galgewater door de roeisport ingenomen.

Het palingtrekken was populair in de provincie Drenthe. Daar werd het “aoltrekken” genoemd (63). In september 1878 vond er in Dwingeloo (Drenthe) palingtrekken plaats met als te winnen prijs een kerkboek met zilveren beslag! Daarover verscheen een commentaar in de “Zierikzeesche Courant” van 11 september 1878 in niet mis te verstane woorden: “Het is één der beestachtigste volksvermaken uit den ouden tijd en gelukkig wordt het zelden meer gezien. Maar te Dwingeloo zegt men: wel beestachtig maar toch vroom” (64). In 1879 was er palingtrekken in Valthermond (Drenthe) ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de gemeente. Het vond plaats in de buurt van de Kavelingbrug (65). Kritische stemmen tegen het palingtrekken komen we reeds vroeger tegen. Al in 1842 schrijft D.J. den Beer Poortugael in zijn verhandeling over de lichamelijke opvoeding in Nederland : “Het ware zeker wenschelijk dat op het land kegel– en balspel meer beoefend werd, dan wel het palingtrekken, katknuppelen en ganzenslaan, met recht door verhandelaar (66) als volksvermaken afgekeurd” (67). Die opvatting kadert natuurlijk ook in de tegenstelling elite en volk.

Ook Jan ter Gouw nam het op voor de dieren en noemde ze “onze redeloze vrienden”. Tot aan het einde van de 18de eeuw heerste immers de opvatting dat een dier, omdat hij niet over “rede” beschikte, niet op waardigheid moest rekenen. Het dier werd gezien als een gevoelloze automaat. Vandaar dat het martelen van dieren als volksvermaak niemand afschrikte (68) maar er was nog een lange weg te gaan (69). Het palingtrekken was in Amsterdam al enige jaren in onbruik geraakt en dus riep het incident uit 1886 des te meer reactie op. Er bestond ook een juridische grond. Sinds 1870 stipuleerde art. 89 van de Algemene Politieverordening in Amsterdam : “Het is verboden dieren op eenige wijze te mishandelen”. Amsterdam, Rotterdam en Den Haag (als eerste in 1865) namen het voortouw tegen algemene dierenmishandeling. In 1875 werd het “moedwillig kwellen, pijnigen of mishandelen” van hond en kat in Nederland bij wet verboden (70).

In het Belgisch Strafwetboek van 1867 vindt men de eerste bepalingen inzake dierenbescherming maar de eerste dierenbeschermingswet dateert pas van 1929 (71). Die evolutie in de wetgeving van de 19de eeuw kadert vooral in het beschavingsoffensief van de gegoede burgerij die zich zorgen maakte over “het volk”, dat opgevoed diende te worden tot gedisciplineerde arbeid en deugdzaam leven (72). Het veroordelen van de volksvermaken met dieren (73) past in het rijtje minder alcohol drinken en zich regelmatig wassen. De paling als martelaar van het volksvermaak.

Willy Dezutter

Addendum

Deze bijdrage verscheen in het tijdschrift Biekorf, 117 (2017), 2, p. 138-154. De tekst op deze blog wijkt op verschillende punten af omdat wij hier meer aandacht schenken aan Nederlandse voorbeelden. Verder dient er op gewezen dat het onjuist is dat er een eigentijdse foto zou bestaan van het palingtrekken in Amsterdam op 25 juli 1886. Het betreft wel degelijk een trucage foto genomen door F. Bouman uit 1886. Deze trucage foto verscheen in juli 1916 als reprofoto, dertig jaar later, bij de herdenking van het Palingoproer. Prent, Collectie Stadsarchief, Amsterdam.

1 Marianne Thieme, De eeuw van het dier. Antwerpen, 2004, herziene 3de druk, 2006. Amanda Kluveld, Reis door de hel der onschuldigen. De expressieve politiek van de Nederlandse anti-vivisectionisten 1890-1940. Amsterdam, 2000 vooral p.97-102 Het beest in de mens.

2 Voor de culturele situering van de paling verwijzen we naar Marcel De Cleene en Jean-Pierre De Keersmaeker, Compendium van dieren als dragers van cultuur. Mens § Cultuur uitgevers, Gent, 2015, deel III, p. 121-128. Met dank aan Marc Goetinck (Brugge). Geen vermelding van palingtrekken wel (te summier) lemma over gansrijden in Idem, deel II, p. 173.

3 Zie het lemma “Kwelspelen” in de online encyclopedie Wikipedia.

4 Vier hondertjarigen zegenprael naer den geluckigen slagh van Worringen, anno 1288. Brussel, 1688 en Brusselschen ommegangh of desselfs vreughdenfeest van den jare 1688 zedighlyck ende boertigh afgemaelt. Brussel, 1688.

5 Vyftig-Jaerigen Jubilé van het H. Sacrament van Mirakel. Tot Brussel, by J-B. Dupon, Boekdrukker [z.j.], p. 63.

6 F.H. Mertens en K.L. Torfs, Geschiedenis van Antwerpen. 1846,deel 7, p. 64.

7 Brecht Deseure, Onhoudbaar verleden: geschiedenis als politiek instrument tijdens de Franse periode in België. Leuven, 2014,p. 271.

8 Marijke den Hollander, Sport in ’t stad. Antwerpen 1830-1914. Leuven, 2006, p. 22. De stad Antwerpen herdacht in 1840 het overlijden van kunstschilder P.P. Rubens (1577-1640). Naast palingtrekken en ganstrekken waren er ook roei -en zeilregatta’s op de Schelde. 

9  In de meeste volksporten waren vrouwen in de minderheid. Dat gold ook voor de olympische sporten. Spot en afkeuring waren hun deel, nu worden ze bejubeld. De damesploeg van voetbalvereniging Club Brugge bestaat pas sinds 2010. www.vrouwenvoetbal.be

10 J. Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen. Haarlem, 1949, p. 88.

11 Remerus Valerius, Chronycke van Mechelen,  Mechelen: J.F. Vander Elst, Boeckdrukker (1681). Deze kroniek handelt over de periode 355-1680.

12 R. Foncke, ‘De kat in de Mechelse Folklore’, in: Mededelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde en Geschiedenis van Mechelen, 27 (1922), p. 46.

13 A.Viaene, ‘Watertornooien op Vlaamse rivieren’, in: Biekorf, 77 (1976), 1-2, p. 5-12. Eerste vermelding palingtrekken 1664, eerste vermelding ganstrekken te water in 1657.

14 Lilian M.C. Randall, Images in the Margins of Gothic manuscripts. Berkeley-Los Angeles, 1966.

15 W.P. Dezutter, ‘Vincentius van Beauvais, Speculum Doctrinale. Brugge, Stadsbibliotheek hs. 251’, in: Brugs Ommeland,21 ( 1981), 4, p. 326-328. Datering einde 13de eeuw.

16 L.M.C. Randall, Images, afb. XV 70 en afb. XVI 71 en 72 tonen het gansknuppelen. Zij noemt het “Bandyball”. Datering: einde 13de en begin 14de eeuw. Onder meer een Vlaams psalter en een getijdenboek.

17 Andries Van den Abeele, Het Ridderlijk Gezelschap van de Witte Beer: steekspelen in Brugge tijdens de late middeleeuwen. Brugge, 2000, p. 106.

18 Ben Wuyts, Over narren, kreupelen, doven en blinden. Leven met een handicap. Van de Oudheid tot nu. Davidsfonds/Leuven, 2005.

19 Maurits Sacré en Aimé De Cort, Volkspelen § Volksvermaken in Vlaamsch-België. Merchtem, 1925, p. 136.

20 W.L. Braekman, Spel en kwel in vroeger tijd. Verkenningen van charivari, exorcisme, toverij, spot en spel in Vlaanderen. Gent, 1992, p. 247-283.

21 Erich Mindt, Spiel und Sport als völkisches Erbe. Berlin, 1938, p. 68. Geen vermelding van palingtrekken.

22 K.C. Peeters, Eigen Aard: overzicht van het Vlaamse volksleven. Antwerpen, 1975, 4de uitgave, en K.C. Peeters, Volkskundige aantekeningen, Antwerpen, 1962, p. 240-242.

23 H. Stalpaert, Volkskunde van Brugge. Brugge, 1974.

24 A. Duclos, Bruges. Histoire et Souvenirs. Bruges, 1910 met separaat de Tables alphabétiques et analytiques van kanunnik V. Vande Velde.

25 D. Callewaert, Rond den Heerd 1865-1902 (Nederlandse volkskundige bibliografie. III), Antwerpen, 1966.

26 D. Callewaert, Biekorf 1890-1960 en Biekorf 1961-1995 (Nederlandse volkskundige bibliografie, VIII en XXXVI), Antwerpen, 1969 en 1997.

27 L. Gilliodts-Van Severen, Inventaire des archives de la ville de Bruges. Première Section: Inventaire des chartes. Première série: treizième au seizième siècle. 1 dl. Introduction+ 6 dln, Brugge, 1871-1878 en samen met E. Gailliard, Table analytique, Brugge, 1883-1885. De casus Gent (W.L. Braekman) heeft uitgewezen dat men niets terugvindt in de stadsrekeningen indien er voor het stadsbestuur geen aanleiding was om een vergoeding uit te betalen.

28 Katelijne Geerts, De spelende mens in de Boergondische Nederlanden. (Vlaamse Historische Studies 4), Brugge, 1987.

29 Erik De Vroede, Beelddocumenten (1200-1600) als bron voor de geschiedenis van spel en sport, in: Ethnologia Flandrica, 18 (1998), p. 9-41. Met dank aan collega Erik De Vroede, conservator Sportimonium/Sportmuseum , Hofstade-Zemst.

30 Andries Van den Abeele, ‘De vier prefecten van het departement van de Leie’, I: Joseph François Marie Justin, graaf de Viry’, in: Biekorf,104 (2004), p. 100-139. 

31 A. Viaene, ‘Watertornooien’, 1976, p. 10. Dat kan betekenen zilverkleurig zoals we spreken over zilveren bekers, maar het kan ook massief zilver geweest zijn zoals bij de te winnen prijzen bij loterijen in de 15de-16de eeuw. Zie: Anneke Huisman en Johan Koppenol, Daer compt de Lotery met trommels en trompetten!: loterijen in de Nederlanden tot 1726. Hilversum, 1991, p. 82. De gouden medailles op de Olympische Spelen zijn niet volledig van goud. Slechts 6 van de 412 gram is goud, de rest is zilver.

32 Liesbeth Van Nieuwenhuyse, Officiële feesten in de Franse tijd. Volkscultuur en cultuurpolitiek in het Leiedepartement (1795-1814). In: Oostvlaamse Zanten 76 (2001), 4, p. 294-320; L. Van Nieuwenhuyse, “Mijn herte breekt als ik zie en hoore al wat men op Heilighendagen pleegt: de feesten en rituelen van het Directoire in confrontatie met de volkscultuur in het Leiedepartement”, in: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis, 141 (2004), p. 141-182.

33 Gita Deneckere, ‘Het revolutionair alternatief. De symboliek van feesten en vrijheidsboom’, in: Henk De Smaele en Jo Tollebeek (red.), Politieke representatie. Leuven, 2002, p. 278.

34 E.N.(eylants)=[A. Viaene], “Wijkkermis op Overleye te Kortrijk in de Hollandse tijd 1818”, in: Biekorf, 69 (1968), p. 314.

35 Leydse Courant 14 juli 1865, p. 4. Bij ongunstig weer werd het palingtrekken van zondag 16 juli 1865 8 dagen uitgesteld.

36 E.N., ‘Wijkkermis op Overleye’.

37 A. Van den Abeele, ‘Jan van Zuylen van Nyevelt de Gaesebeke of de ongewenste soldaat van Oranje (1776-1844)’, in: J.Art en L. François, Docendo discimus: liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, 1999, p. 1119-1135. 

38 Willy Dezutter, ‘Volksvermaak in Brugge (1878)’, in: Brugs Ommeland , 59, (2017), 1, p. 50-51.

39 Nico Blontrock, 50 jaar De Verloren Hoek 1948-1998. Uitgave Stedelijk Museum voor Volkskunde, Brugge, 1998, 61 p. met gelijknamige tentoonstelling in Museum voor Volkskunde o.l.v. conservator Willy Dezutter.

40 Zie de website verlorenhoek.brugsebuurten.be

41 A. Capiteyn en J. Decavele (ed.),De Gentse Feesten. Biografie van een 150 jarig monument. Dit boek verscheen in 1993 naar aanleiding van 150 jaar Gentse Feesten. In de bijdragen van André Capiteyn, “De voorhistorie van de Gentse Feesten 1843-1970” en Roeland Van de Walle, “Van feesten voor het volk naar volkse feesten” komt het palingtrekken niet voor.

42 Jeu de l’anguille à Eclusier-Vaux dans la Somme. www.jeuxpicards.org/anguille/anguille.html

43 Félix Rousseau, Jeux et Sports Nautiques à Namur. In: Le Guetteur Wallon, 46 (1970), 1, p. 6 en 12.

44 E. Waegemans, De tsaar  van Groot Rusland in de Republiek: de tweede reis van Peter de Grote naar Nederland (1716-1717), Groningen-Antwerpen, 2013.

45 Charles Galliot, Histoire générale, écclesiastique et civile de la province de Namur. Luik, 1788, III, p. 43-46. Hij geeft als einddatum 1718 maar dat moet 1717 zijn aangezien hij zelf verwijst naar het bezoek van Peter de Grote. De historicus Charles Galliot (1708-1789) was advocaat in Namen.

46 Dudley Costello, A Tour through the Valley of the Meuse: with the Legends of the Walloon Country and the Ardennes. In: The Athenaeum. Journal of Literature, Science and the Fine-Arts for the year 1845. London, 1845, p. 713.

47 Ernest Montellier, La Danse à l’Epée dite Danse macabrée. In: Le Guetteur Wallon, 13 (1936-1937), p. 153-166. In diezelfde periode waren er ook zwaarddansers actief in Roeselare. Zie: Lucien Van Acker, Roeselaarse zwaarddansers in 1779. In: Biekorf, 115 (2015), 3, p. 277-281 en het algemeen overzicht L. Van Acker, Zwaarddansers in Vlaanderen. In: Biekorf, 2015, 1, p. 95-100.

48 Eugeen Verstraete, Zwaarddansen in Vlaanderen. Historiek en Ikonografie. Sint-Niklaas, 1985, 63 pp. Dit werk van Eugeen Verstraete (1910-1982) verscheen postuum en bevat een lijst van 104 gemeenten waar zwaarddansverenigingen zouden bestaan hebben. Het boek steunt op zijn gegevens die tussen 1940-1943 verschenen in het tijdschrift “De Speelman” van het Vlaamsch Instituut voor Volkskunst (gesticht 1935). De theorie dat de zwaarddans in Vlaanderen zijn oorsprong zou gevonden hebben is achterhaald. 

49 L. Randall, Images in the Margins of Gothic Manuscripts; K. Geerts, De spelende mens in de Boergondische Nederlanden; A.J. Bernet Kempers, Randversieringen van de Meester van Katharina van Kleef. Volkskunde in de kantlijn, in: Bijdragen en Mededelingen van het Nederlands Openluchtmuseum. Arnhem, 30 (1967), 1, p. 25-47.

50 Erik De Vroede, Beelddocumenten (1200-1600) als bron voor de geschiedenis van spel en sport. Ook geen afbeeldingen van palingtrekken (wel ganstrekken) in Iconclass het classificatiesysteem van kunst en iconografie. Zie: www.iconclass.nl (Geraadpleegd 11.5.2017).

51 D. Bax, Hieronymus Bosch: His-Picture-Writing Deciphered. Rotterdam, 1979, 416 p. vert. door M.A.Bax-Botha van Ontcijfering van Jeroen Bosch. Proefschrift Nijmegen,1949. 

52 Pieter Breugel tekende Brevgel zonder h, zijn zoons tekenden Breughel. Collega E. De Vroede kon mij bevestigen dat het palingtrekken niet in hun oeuvre voorkomt. E. De Vroede, Analyse van de volkssporten en volksvermaken bij Pieter Bruegel de Oude en Pieter Breughel de Jonge. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling KUL, 1979, 2 vol.

53 Roland Renson, Herman Smulders, Bart Eelbode en Erik De Vroede, Spelen met dieren, in: Volkskunde, 84 (1984), 2, p. 168-208.

54 In 2005 geveild bij Christie’s (New York City) https://rkd.nl/nl/explore/images/44928 (Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag).

55 Westfries Museum, Hoorn. www.wfm.nl./collectie

56 J. Buisman, Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen. Franeker, 1998-2006,  IV periode 1575-1675, deel V periode 1675-1750.   Zie ook Gaston Demarée, De geschiedenis van het Koninklijk Meteorologisch Instituut van België op https://www.meteo.be met een overzicht van de 16de tot 21ste eeuw.

57 Philipp Blom, De opstand van de natuur. Een geschiedenis van de Kleine IJstijd (1570-1700) en het ontstaan van het moderne Europa. De Bezige Bij, Amsterdam,2017. 

58 Maurits De Meyer, Volksprenten in de Nederlanden 1400-1900. Amsterdam, 1970,p. 158-160. Deze prent staat afgebeeld in W.L. Braekman, Spel en Kwel op.cit. p. 276.

59 Dennis Bos, Waarachtige volksvrienden: de vroege socialistische beweging in Amsterdam 1848-1894. Amsterdam, 2001, p. 207-222 over het Palingoproer. En verder vooral Jurriaan van den Eijkhof, Het Palingoproer en de onvrede van de Jordaners: een analyse van het Palingoproer als episode van collectief geweld. Amsterdam, 2010, p. 29-44 het Palingoproer, p.49-65 het Palingoproer geanalyseerd.

60 Edward Brooke-Hitching, Fox Tossing, Octopus Wrestling and other Forgotten Sports. New York, 2015, p. 91: palingtrekken Amsterdam. Edward Brooke-Hitching, (vert. Matthias Müller), Enzyklopädie der vergessenen Sportarten. München, 2016, 200 p. Renate Bruckner et al (red.), Das Mensch-Tier-Verhältnis. Eine sozialwissenschaftliche Einführung. Wiesbaden, 2015, p. 245 verwijst bij “Tierquälerei” enkel naar het “Aalziehen” in Amsterdam maar geeft geen Duitse voorbeelden.

61 J. ter Gouw, De volksvermaken, Haarlem, 1871, p. 356 met onder meer het Brusselse voorbeeld uit 1688.

62 Leydse Courant 14 juli 1865, p. 4. Organisator van het palingtrekken W.F. Meyer, de uitbater van café “De Kleine Vink”.

63 G.H. Kocks, Woordenboek van de Drentse dialecten. Register Nederlands-Drents. Assen, 2001, p. 187.

64 Zierikzeesche Courant, jg. 81, 11 september 1878,p.3. https://krantenbankzeeland.nl

65 Ter Apeler Courant 12.10.2012 op www.terapelercourant.nl

66 Verhandelaar = de schrijver van deze verhandeling D.J. den Beer Poortugael (Leiden 1800-Den Haag 1879). Nederlands officier. Letterkundige.

67 D.J. den Beer Poortugael, Verhandeling over het wenschgelijke eener meer ligchamelijke Opvoeding in Nederland, in: Vaderlandsche letteroefeningen of Tijdschrift van Kunsten en Wetenschappen. Amsterdam, 1842, p. 107.

68 M. Vandenbosch, De Dierencrisis. Antwerpen, 2005, p. 124.

69 G. Van Hoorick, Dieren in het recht in historisch perspectief, in: G. Cazaux (red.), Mensen en andere dieren. Hun onderlinge relaties meervoudig bekeken. Leuven, 2001, p. 95-106.

70 K. Davids, Dierenbescherming in Nederland vanaf 1864. In: Dier en recht. Justitiële verkenningen, 27 (2001), p. 10-22.

71 G. Adant, De wetgeving op de bescherming en het welzijn van dieren. In: G. Cazaux (red.), Mensen en andere dieren, 2001, p. 131-140. In die wet van 1929 werd voor het eerst de notie van mededogen opgenomen. De vigerende Belgische Dierenwelzijnswet is van 1986. 

72 W. Frijhoff, Publieke beschavingsoffensieven in de vroegmoderne tijd, in: Volkskundig Bulletin 11 (1985), p. 93-101 en C.A. Davids, Aristocraten en juristen, financiers en feministen: het beschavingsoffensief van de dierenbeschermers in Nederland vóór de Eerste Wereldoorlog, in: Volkskundig Bulletin 13 (1987), p. 157-200.

73 Zie de interessante casestudy van Karel Velle, Hanengevechten in België (19de-20ste eeuw): volkscultuur of georganiseerde dierenmishandeling ?, in: Oostvlaamse Zanten, 76 (2001), 1, p. 62-80.