Eén van de weinige absolute zekerheden die wij hebben in dit leven, om niet te zeggen dat het de enige is, is dat wij allen binnen afzienbare tijd gaan sterven. Het leven is eindig. Tegelijk is er in dit leven weinig of niets waaromtrent we zo weinig weten als over de dood. Er bestaat geen levende die uit eigen ervaring over de dood verslag kan geven. “Als we zalig zijn zullen we weten hoe Hij is”, schreef Blaise Pascal (1623-1662) in zijn postuum gepubliceerde “Pensées” (1669). De dood is onomkeerbaar en een terugkeer naar de toestand van levende is uitgesloten. Het is zelfs niet wenselijk. Om de honderd jaar wordt de totale wereldbevolking vernieuwd en om deze cyclus te willen verbreken op grond van wederopstandingsmythen getuigt van grote ijdelheid en hoogmoed. We maken gewoon plaats voor anderen zoals anderen dat ook hebben gedaan.
Levensverwachting
Er leven nu meer dan 7 miljard mensen op aarde en volgens de prognose zullen dat er 9 miljard zijn tegen 2050. In 1804 leefden nog maar één miljard mensen op deze wereld.
We kunnen dus wel spreken over een demografische revolutie. De draagkracht van de aarde zou wel eens kunnen overschreden worden. Sinds 1880 gaat de evolutie van de levensverwachting, zowel voor mannen als voor vrouwen, in stijgende lijn. In de prehistorie was de gemiddelde levensverwachting 19 jaar, in de Middeleeuwen 25 jaar en rond 1900 ongeveer 44 jaar. De gemiddelde leeftijd in België was in 2011 voor mannen 77,75 jaar en voor vrouwen 82,85 jaar. In Nederland was dat 79,2 voor mannen en 82,9 voor vrouwen. Zowel in Nederland als in België leven vrouwen langer maar de stijgende levensverwachting gaat helaas niet automatisch gepaard met een langer leven in goede gezondheid. Het verschil in levensverwachting tussen mannen en vrouwen wordt wel kleiner. Jaarlijks sterven er in ons land 100.000 mensen. Die langere levensduur heeft natuurlijk zijn gevolgen voor de filosofiebeoefening. We moeten ons nu langer inspannen om het leven zinvol te maken ! Ook het “ontslapen in de Heer” wordt eventueel uitgesteld. Maar de R.K. kerk is zeer pragmatisch. Bij zelfmoord en euthanasie is het toch mogelijk om een kerkelijke uitvaart te krijgen, omdat men er van uit gaat dat de betrokkene door “emoties, angst en stress” was overmand. Maar dan moet men wel eerst dood zijn. Het hypocriete van de kerk schuilt in het feit dat men de persoon die het voornemen heeft zijn leven te eindigen, de laatste sacramenten weigert. Maar op die manier kan men de diocesane statistieken van de kerkelijke begrafenissen natuurlijk wel mooi op peil houden.
Zonder leven is er geen dood
De dood is onlosmakelijk verbonden met het leven. Zonder leven is er geen dood. Maar is er zonder dood leven? Blijkbaar niet. Eenvoudige waarneming van onze directe omgeving doet ons daartoe besluiten.
Het is in elk geval zo dat de aarde zichzelf bevrucht met haar eigen vruchten die zijn afgestorven. Planten bijvoorbeeld zullen maar zaad produceren en door middel daarvan zichzelf voortplanten, wanneer ze kunnen groeien in vruchtbare grond. Grond kan maar vruchtbaar zijn wanneer hij min of meer op regelmatige tijdstippen wordt voorzien van meststoffen en dat zijn reststoffen van verteerde afgestorven levende wezens. Denken we maar aan de humus. Wat het plantenrijk betreft, lijken wij in staat te zijn de cyclus van dood en leven min of meer rationeel te kunnen vatten.
Nochtans is ons begrijpen maar schijn. We denken dat we deze cyclus verstaan omdat wij er biologische en biochemische verklaringen voor hebben. Onze verklaringen zijn echter louter beschrijvend. We hebben empirisch kunnen vaststellen dat planten in staat zijn zichzelf voort te planten door het feit dat zij gebruik maken van reststoffen van verteerde afgestorven levende wezens. Maar waarom het nu eigenlijk zo is dat planten leven bij de gratie van vooraf afgestorven levende wezens, op deze vraag kunnen wij geen antwoord geven. We kunnen alleen maar antwoorden: omdat het zo is. Bij mijn weten bestaan er op dit ogenblik geen wetenschappelijke verklaringen waarom mens en dier moeten sterven om nieuw leven tot stand te brengen van soortgenoten. Misschien komt er een dag dat men wel in staat zal zijn dit wetenschappelijk te verklaren. Maar zelfs indien dit het geval zou zijn, zal nooit de vraag naar het waarom beantwoord zijn.
Hoewel de wetenschap dus niet in staat is te verklaren waarom het leven uit de dood ontstaat, is het daarom niet minder waar dat de gehele kosmos geënt is op het principe van de cyclus van dood en leven. Dood en leven zijn de essentie van de kosmos, van ons Zijn. Het is het grote mysterie. Niettegenstaande de vaststelling dat de dood even essentieel is als het leven zelf, ervaren wij haar bijna altijd als absurd. We worden geboren om te sterven. Een mens wordt ongewild geboren en volgens J.P. Sartre (1905-1980) moet hij daarna toch zijn verantwoordelijkheid nemen en dan gaat hij dood en is alles voor niets geweest. Volgens de absurdistische filosofie van Albert Camus (1913-1960) heeft het leven geen essentie en betekenis en is de mens gedoemd te leven met de absurditeit van het bestaan.
Het is zeker niet mijn bedoeling te gaan beweren dat de dood wél zinvol is. Dit zou neerkomen op het geven van een waardeoordeel over de realiteit, wat natuurlijk niet kan, net zo min als men nacht en dag aan een waardeoordeel kan onderwerpen. Men kan hoogstens zeggen hoe men dag en nacht ervaart. Zeer velen zullen gevoelens van revolte hebben wanneer wordt vernomen dat een kind sterft en deze misschien niet hebben wanneer wordt vernomen dat een grijsaard van 95 jaar gestorven is. Dit heeft te maken met emoties die worden ervaren naar aanleiding van het overlijden van een welbepaalde persoon. Hoewel het niet onnuttig is van na te denken over deze gevoelens wanneer men reflecteert over leven en dood, zoals sommige filosofen dat doen, zou ons dit hier te ver drijven. Toch is het opvallend dat geestelijke leiders krampachtig vasthouden aan het leven en zich niet inspannen om vervroegd terug te keren naar hun Schepper om eindelijk te kunnen genieten van de eeuwige gelukzaligheid. Mgr. Huub Ernst, de oud-bisschop van Breda, is 95 jaar oud maar wil nog niet dood. Hij wil leven en stelt “het toevertrouwen aan god” liefst nog wat uit. Is hij niet geïnteresseerd in “het eeuwige leven” en het spoedig weerzien met zijn Schepper? (Mattheus 25:46) of vreest hij “dag en nacht gepijnigd te worden tot in eeuwigheid”? (Openbaring 20:10). Een ander voorbeeld staat ons nog duidelijk voor ogen. Paus Johannes Paulus II (1920-2005) leed aan de ziekte van Parkinson. In 2005 kreeg hij zware ademhalingsproblemen waardoor hij een tracheotomie (het plaatsen van een buisje in de luchtpijp) moest ondergaan. Toch verscheen hij nog op het balkon van de Sint-Pieter om de wereld toe te spreken (1). Paus-emeritus Joseph Ratzinger trad op 28.2.2013 terug uit het ambt om te voorkomen dat zijn pontificaat zo treurig zou verlopen als dat van Karol Wojtyla, zijn Poolse voorganger.
Aanwezig in de kosmos
De mens heeft al altijd de drang gehad om de cyclus van dood en leven te begrijpen. Enerzijds voelt hij een onweerstaanbare drang om deze essentie te vatten, anderzijds beseft hij dat zijn rede daartoe ontoereikend is, wat hem noopt tot nederigheid. Maar tezelfdertijd maakt het hem ook zeer kwetsbaar want allerlei predikers bleken al vlug in staat om deze existentiële verzuchting te misbruiken door sommigen te doen geloven dat zij de verklaring hebben voor het mysterie van dood en leven, weliswaar in ruil voor complete afhankelijkheid en slaafs opvolgen van hun opgedrongen moraal. Ik heb het inderdaad over de geopenbaarde godsdiensten. Het is dus noodzakelijk dat dood en leven benaderd worden vanuit een andere invalshoek dan een puur rationele. De enige mogelijkheid is dood en leven te benaderen vanuit een spirituele optiek. Maar wat is spiritualiteit ? Aan dit woord kunnen verschillende betekenissen gegeven worden. Ik gebruik het hier in de betekenis van een zichzelf situeren in de kosmos en daaruit gevolgtrekkingen maken voor zijn eigen leven. Dat is natuurlijk vaag maar als vrijzinnig-humanist kan ik het niet concreter omschrijven. We zijn het dus aan onszelf verplicht om bezig te zijn met dood en leven. Dit is niet het gevolg van een morele plicht, maar wel het gevolg van een onweerstaanbare existentiële drang waaraan we niet kunnen weerstaan en ook niet hoeven te weerstaan, omdat we nu éénmaal mensen zijn en ons onderscheiden van andere levende wezens door ons spiritueel vermogen, dat er precies uit bestaat dat de mens zich realiseert aanwezig te zijn in de kosmos en er deel van uit te maken.
Mochten wij ons niet bewust zijn van onze aanwezigheid in de kosmos dan zou deze drang niet bestaan. Wij zijn mensen en niets menselijks is ons vreemd zelfs niet de angst voor het onbekende. Indien nodig is het onze plicht elkaar te helpen bij het overwinnen van die angst.
Deze vaststelling is heel zeker geen alibi om zich irrationeel te gaan gedragen, integendeel.
Telkens de rede kan worden gebruikt moet er beroep worden op gedaan. We kunnen ook een beroep doen op andere perceptiemiddelen die zich situeren op het niveau van de atheïstische spiritualiteit, zoals gedefinieerd door prof. Leo Apostel (1925-1995). Hij zoekt de spiritualiteit in de persoonlijke, innerlijke ervaring van de mens (2). Een lekenspiritualiteit zonder god. We hoeven als vrijzinnig-humanisten nog niet beginnen te bidden om onze angst te overwinnen. Wij hebben voldoende aan de spiritualiteit als effect van het zelfbewustzijn. Zo kan de mens een antwoord vinden op het besef van de absurditeit. Dit bevrijdend humanisme staat heel dicht bij de theologie van de menselijkheid van de Duitse theoloog Eugen Drewermann (°1940) (3). Toch is het niet zo’n drama om dood te gaan, het was uiteindelijk ook niet erg toen je nog niet bestond. Vanuit menselijk oogpunt is het wel altijd aangenaam dat de meevallers op tijd komen en dat armoede en ziekte vermeden wordt. Bij het leven horen rampen en zegeningen. Zo kreeg een Franse generaal, zes uur voor zijn dood, zijn benoeming tot maarschalk. Zijn antwoord was duidelijk: “Zeg aan de Keizer dat dit goed is voor deze wereld, maar dat ik vertrek naar een land waar dit tot niets kan dienen”. In tegenstelling tot de dieren zijn we ons bewust van ons bestaan sinds de geboorte en hebben we zicht op de toekomst. Een dier leeft in het heden maar de mens heeft niet alleen last van de problemen van het heden maar wordt ook nog eens geteisterd door het verleden en de toekomst. In het ontstaan zijn we verschillend, in het sterven gelijk (Seneca, 4 v.o.t. – 65 na onze tijdrekening).
Afwezigheid van vrees voor de dood en de goden werd ons al geleerd door de Griekse filosoof Epicurus (341-270 v.o.t.) in zijn uitspraak “De dood gaat ons niets aan”, om te onderlijnen dat het leven belangrijk is om geleefd te worden. Uit de vrees voor de dood en de goden is de religie ontstaan en die komt onze gemoedsrust enkel verstoren. Die onrust is geheel onnodig. Het is onzinnig om de dood te vrezen want “zolang wij er zijn, is de dood er niet, en wanneer de dood gekomen is, zijn wij er niet meer” wist Epicurus.
In de stoïcijnse levenskunst is er geen plaats voor irrationele gedachten.
De hel is een uitvinding met de bedoeling controle te kunnen uitoefenen over de massa. De hemel is dan weer een beloning voor de onderdanige volgelingen. De angst om te sterven houdt de mens nog altijd bezig, maar wel is intussen bewezen dat het niet geloven in de hemel en de hel niet zorgt voor bandeloosheid. De moraal is niet gebaseerd op religie maar op sociale banden. Het concept van angst voor straf en hoop op beloning na de dood is totaal voorbij gestreefd.
Willy Dezutter
(1) Volgens de officiële versie van het Vaticaan wou hij aan de wereld tonen dat het lijden tot het leven behoort en niet meer verstopt moet worden maar met waardigheid kan gedragen worden. Volgens de kerkleer neem je als gelovige door het lijden deel aan het werk van de verlossing. Het lijden is het gevolg van de zonde. Het lijden van Jezus Christus was dus kennelijk onvoldoende !
Het probleem van het lijden is de vraag waarom een almachtige en goede god kwaad en lijden in zijn schepping toestaat. Voor velen is het probleem van het kwaad het voornaamste bezwaar tegen een geloof in god.
(2) L. Apostel, Atheïstische spiritualiteit. VUBPress, Brussel, 1998. L. Apostel definieert spiritualiteit als “een systematische houding en strategie gericht op ervaringen die onze relatie met de diepste realiteit belichamen”. Daartoe plaatst men zich “in het grootste geheel waartoe men denkt te behoren” en richt men zich “op de basisdoelen in dienst waarvan men het eigen leven stelt”. Het is een vorm van niet-theïstische spiritualiteit.
(3) Matthias Beier, Religie zonder angst en geweld. Hoofdlijnen van Eugen Drewermanns theologie van de menselijkheid. Vught, 2011, 256 p.
De Duitse theoloog Eugen Drewermann (°1940) besloot op zijn 65ste verjaardag zijn lidmaatschap van de katholieke kerk op te zeggen. Hij pleit er voor om de letterlijke en historiserende lezing van de Bijbel los te laten. Hij ziet god (na bestudering van de natuurwetenschappen, biologie en neurologie) als “psychologische werkelijkheid in de diepste lagen van onze persoonlijkheid”. Die dieptepsychologische benadering, die het zoekt in het onbewuste, maakt ons overigens zeer sceptisch, temeer als men beseft dat de dieptepsychologie voor een groot deel is voortgekomen uit de behandeling van emotioneel gestoorde mensen.