Een onterechte wapenhandelaar

De bouwheer van het kasteel “Veltem” in Sint-Kruis was de reder, handelaar en grootgrondbezitter François-Xavier Bertram (1766-1826), beter bekend als Bertram-Boudeloot, afkomstig uit Nieuwpoort .  Hij bouwde begin 19de eeuw een mooi kasteel in Empirestijl (1) dat helaas in 1968 werd afgebroken om in 1970 plaats te maken voor Interbad.  Bertram was rijk geworden omdat hij als reder beschikte over een grote vissersvloot en in de Franse tijd licenties kreeg om over zee internationaal handel te drijven.

Hij werd ook ingewijd bij de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord” waar hij in 1813 Achtbare Meester was.  In 1825 betaalde hij nog zijn lidmaatschapsbijdrage.  In 1826 werd hij kerkelijk begraven op Sint-Kruis en een memorieplaat aan de zuidkant van de Kruisverheffingskerk herinnert daaraan.  We zullen hier zijn biografie niet schrijven – een goede aanzet is alvast gegeven in een recente publicatie van Marc Carlier (2) – maar enkel wijzen op de manier hoe hij afgeschilderd werd als een wapenhandelaar.

In 1990 verscheen er een artikel over de geschiedenis van Veltem waar de auteur M. Verbeke (3) François Bertram omtoverde tot een wapenhandelaar.  Het Franse woord “armateur” werd verkeerd vertaald en zo werd een reder een wapenhandelaar.  Die verkeerde vertaling werd door Otmar Delanote (4) overgenomen en zo verscheen onze wapenhandelaar op internet waar hij nooit meer zal verdwijnen.  Het onheil was geschied en vond ook zijn weg naar een wijd verspreide publicatie van de Stad Brugge uit 2011 (5).  Aan het beroep van wapenhandelaar kleeft nogal vlug de connotatie van illegale wapenhandel dus doen we er alles aan om dat bij Bertram weg te nemen. Zeker wanneer men zijn fortuin daar zou willen aan toeschrijven. Maar anderzijds was hij natuurlijk door een moderne bril bekeken ook niet brandschoon. Hij was opkoper van verbeurdverklaarde kerkelijke goederen (het zogenaamde “zwart goed”) en als Fransgezinde handelaar zou men hem nu een economische collaborateur noemen.

Onjuiste feiten die de geschiedenis hebben vervalst, zijn van alle tijden.  Ook nu spreekt men weer veel over “fake news”. We zwijgen dan nog over de Griekse vertaling van de Hebreeuwse bijbel waar men van een “jong meisje” een maagd maakt.  We weten allemaal wel wie uit die maagd geboren werd.

Willy Dezutter

1 Een foto in R. Duyck, Sint-Kruis.  Geschiedenis van de Brugse rand. Brugge, 1987.

2 Marc Carlier, De laatste Brugse rederijkers.  Brugge, 2017, p. 170-171.

3 Martin Verbeke, Bijdrage tot de geschiedenis van Veltem, in: Arsbroek, Kring Hervé Stalpaert, jaarboek 7, 1990, p. 11.

4 Otmar Delanote, De geheimen van Sint-Kruis ontsluierd via de oude buurtwegen.  Koninklijke Gidsenbond van Brugge, 2006, p. 57 en online users.skynet.be/fc 140012/pdf

5 Brigitte Beernaert en Patrick Cardinael, Brugge natuurlijk… Natuurgebieden, bossen en parken in de Brugse rand.  Stad Brugge, 2011, p. 87 bij bespreking Veltem.

 

Een onrustwekkende verdwijning (Brugge, 1829)

In “Den Landmansvriend” van 27 november 1829 (een Gents blad dat tweemaal per week verscheen op dinsdag en vrijdag), meldde men dat Joachim Antonio de Monteiro (1), een Portugese banneling, uit Brugge verdween.  Hij logeerde bij P. Verhelst, bakker in de Braembergstraat 20.  Hij verliet ’s morgens om 10 uur zijn logement om naar eigen zeggen een wandeling te maken, maar hij keerde niet meer terug.  De politie verspreidde zijn signalement: lengte 5 voet en 4 duim, tamelijk vol aangezicht, zwart haar, grote bakkebaarden, gewone mond en tandeloos, gekleed met blauwe jas met zwarte fluwelen kraag, zwarte vest, grijze broek, laarzen, ronde hoed, zwarte sjaal, wollen handschoenen.  Hij had een wandelstok in olmenhout.  Een tandeloze mond bij jonge mensen werd in die tijd nog als een “gewone mond” opgevat.  Veel Portugezen arriveerden in 1829 in Brugge en Oostende omdat zij zich keerden tegen koning don Miguel (1802-1866), een conservatief en reactionair vorst die Portugal regeerde van 1828 tot 1834. Een burgeroorlog leidde tot zijn afzetting. Wij schreven hier reeds over de casus van de Portugese banneling Guido de Bandella (2) maar algemeen verwijzen we naar de studie van L. Vandersteene (3).  Wij weten niet of ze onze Joachim nog hebben teruggevonden en wat er met hem gebeurde maar in “Den Landmansvriend” van 11 december 1829 waren ze in ieder geval niet mals voor koning Miguel die ze “dezen verachtelyken dwingeland” noemden.

Willy Dezutter

1 De originele schrijfwijze zal wel Joaquim António de Monteiro geweest zijn.  Dit bericht werd ongetwijfeld overgenomen uit een Brugse krant maar daar wordt niet naar verwezen.  Den Landmansvriend was van liberaal-orangistische strekking.

2 W. Dezutter, De Portugese banneling Guido de Bandella (1796-1873), in: Biekorf,116 (2016), 4, p. 480-486.

3 L. Vandersteene, “Met gemengde gevoelens: de houding tegenover politieke vluchtelingen vóór, tijdens en vlak na de Belgische revolutie: Portugese vluchtelingen in Brugge 1829-1834”, in: J. Art & L. François, Docendo discimus: Liber Amicorum Romain Van Eenoo. Gent, 1999, deel II, p. 829-852.

Charles of Karel ?

Op 27 april 1555 werd de Spaanse koopman Lopez de la Corona bijgezet in de kloosterkerk van de Paters Augustijnen in Brugge.  L. Gilliodts-Van Severen (1827-1915), sinds 1868 stadsarchivaris van Brugge, vond het nodig om die naam te vertalen als Loupes de la Couronne (1).  Gilliodts had de onhebbelijke gewoonte om vreemde familienamen in het Frans te vertalen op het potsierlijke af.  Benieuwd wat de historicus Bart Le Tisserand uit Antwerpen daar zou van vinden mocht dat ook nu nog gebeuren.

Sedert 11 oktober 2014 is Karel Michel (° 1975) de premier van ons land en de Vlaming Jan Jambon (!) is zijn minister van Binnenlandse Zaken.  Albert Schouteet (1909-1991), die ook stadsarchivaris werd in Brugge, schreef over de rechtsgeleerden in Brugge in de 18de eeuw (2) en heeft het daarbij over stadsprocureur Karel Donny, jonkheer Karel de l’Espée, basselier in de rechten, en over Karel Verhulst, advocaat bij de Raad van Vlaanderen.  Uit de bijlage die hij zelf afdrukt, blijkt overduidelijk dat die Karels zichzelf alle drie Charles noemden.  Het vertalen van die voornaam, om welke reden ook, is verwarrend voor het historisch onderzoek en ook totaal inefficiënt.

Een particulier mag zichzelf Andries noemen ook al kwam hij ter wereld als André, idem voor Renaat die oorspronkelijk René heet.  Er is ook een verschil tussen de echte naam en de roepnaam (bijv. Henri= Rik).  Het is ook niet verboden om een pseudoniem aan te nemen, zoals dikwijls gebruikelijk in letterkundige kringen.  Bij historisch onderzoek dient men zich aan de naam te houden zoals vermeld in de doopregisters of in de akten van de Burgerlijke Stand of zoals ze in de bronnen voorkomen.  Men kan altijd nog de roepnaam vermelden.  Maar men houdt zich zeker aan de naam zoals die door de persoon zelf werd gebruikt.  De Franse president Charles de Gaulle (1890-1970) is en blijft Charles de Gaulle, tot in alle uithoeken van de wereld, en daar een Karel de Gaulle van maken in een Nederlandstalige publicatie zou alleen de lachlust opwekken.  Niettemin bestaat er een stadslegende die zegt dat de familie De Gaulle uit Vlaanderen komt; dus leve Karel Van de Walle!  Of gaan we van de Brugse kunstschilder, publicist en verzamelaar Guillaume Michiels (1909-1997) in de lexica een Willem Michiels maken ? Uiteraard blijft het wel Keizer Karel V (1500-1558) die in de andere talen zijn equivalent heeft: Charles Quint (Frans), Carolus (Latijn), Carlo (Italiaans), Carlos (Spaans), Karl (Duits) en Emperor Charles V in het Engels. De gelatiniseerde namen hebben natuurlijk ook verworven rechten: Kilianus (Cornelis van Kiel), Andreas Vesalius (Andries van Wesel), Nicolaus Copernicus (Nikolaus Koppernigk), Petrus Dathenus (Pieter Daets), Justus Lipsius (Joost Lips), Gerardus Mercator (Gheert de Cremer), enz.  We vinden het chique om er nog één aan toe te voegen: Sutorius (van sutor (Latijn)= de Sutter(e), de Zutter(e) of schoenmaker).  Nu hoor ik de onvolprezen dr.fil. Frans Debrabandere al denken: Sutor, ne ultra crepidam !  of schoenmaker blijf bij je leest.  Sutorius Brugensis klinkt ook niet slecht en Sutorius Rodanensis (Aardenburg) ligt me eveneens nauw aan het hart.

Ongevraagde naamsverandering

Mijn grootvader Bernardus Leonardus de Zutter werd in 1864 geboren in Middelburg (Oost-Vlaanderen, België, nu gemeente Maldegem) en huwde aldaar op 18 januari 1893 met Euphrasia Rabout (Middelburg (B) 1871 – Sluis 1940).  Zij vestigden zich datzelfde jaar in het net over de grens gelegen Sluis-Heille.  Daarmee was de stap naar Nederland gezet waar mijn grootvader in 1952 zal overlijden in het ziekenhuis in Oostburg.  Veel Zeeuws-Vlamingen werden geboren waar ze wilden (thuisbevalling), was dat nu Aardenburg, Breskens, Sluis of Cadzand, maar de kans was groot dat ze overleden in het toenmalige streekziekenhuis van Oostburg.  Mijn vader werd in 1913 geboren in Sluis-Heille als Achiel de Zutter maar zal in 1998 overlijden in Oostburg als Achiel Dezutter.  Op 20 mei 1943 was hij gehuwd met mijn moeder Anna Musson (Aardenburg 1917 – Aardenburg 1998).  Hij heette toen nog altijd Achiel de Zutter.  Mijn moeder had de Nederlandse nationaliteit maar omdat ze  huwde met een Belg kreeg zij zelf ook de Belgische nationaliteit !  Toen mijn broer Bernard (roepnaam Bennie) geboren werd in 1944 (overleden in 2010), heette hij uiteraard Bernardus de Zutter.  Daarin kwam verandering toen ik geboren werd in Sluis-Heille op 23 maart 1946: Willy Dezutter.  Na W.O. II namen de ambtenaren van de burgerlijke stand in Zeeuws-Vlaanderen de Belgische gewoonte over om het tussenvoegsel de en van op te nemen als onderdeel van de achternaam.  Dat gebeurde niet in andere delen van Nederland.  Mijn vader had de Belgische nationaliteit, mijn moeder de Nederlandse.  Zelf behield ik de Belgische nationaliteit maar kreeg de Nederlandse er bij door een wettelijke bepaling die stelde dat de derde generatie Belgen die op Nederlands grondgebied verbleven automatisch het Nederlanderschap verwierven en het ook konden behouden.  Dit verklaart waarom ik de dubbele nationaliteit bezit.  Voor het vervullen van de legerdienst werd men voor de keuze gesteld: Nederland of België.  Mijn broer deed zijn legerdienst in Nederland, ik zelf in België.  Vanaf dan was het helder: ik studeerde aan de Universiteit Gent, werd in 1973 conservator in Brugge en mijn zoon Jan (° Brugge 1975) is Belg zonder meer.  De betovergrootvader van mijn grootvader Bernardus de Zutter was Bernardus de Suttere (° Adegem (B) 1756) en diens vader Joannes de Suttere kwam uit Gent.  In 1966 stond ik zelf in Gent en zou er zeven jaar blijven wonen, eerst als student aan de R.U.G. en daarop aansluitend mijn eerste museumfunctie in Gent.  Hiermee was de cirkel rond.  In 1951 verhuisden mijn ouders naar Aardenburg (NL) en vanaf dan tot 1970 was ik ook ingezetene van die gemeente.  Die ongevraagde naamsverandering in 1946 heeft bij mij geen gezondheidsschade veroorzaakt.  Wel krijg ik nog altijd de vraag: aan elkaar of van elkaar ?  Dat is niet zo verbazingwekkend.  Een broer van mijn vader werd Julien De Zutter (1910-1975) en niet Dezutter.  Er was dus ook veel ondoordachte willekeur.  Wie vroeger in België van voornaam wilde veranderen moest daarvoor een lange weg afleggen via de FOD Justitie.  Sinds eind december 2017 kan dat in één dag geregeld zijn aan het gemeenteloket.  Dat kost 490 euro en voor transgenders 49 euro. Het wijzigen van de familienaam kan men niet zomaar verkrijgen aan het loket.  Om van Dezutter weer “de Zutter” te maken dient men een hele procedure te volgen en kost 740 euro.  Er vallen een resem redenen te bedenken om dat niet te doen en dat staat los van de kostprijs.  De koning kan ook nog een korting toestaan!  Zowel het veranderen van een voornaam als familienaam dient altijd gemotiveerd te worden.  In 1946 gebeurde de wijziging ongevraagd en volledig gratis op het gemeentehuis van Sluis.  En er was een onmiskenbaar voordeel: ik hoefde nooit lang in de rij te staan want alfabetisch stond ik gerangschikt onder de letter D en niet Z.  Maar dat was slechts schijn want het aantal familienamen dat met een D werd geschreven was plots spectaculair toegenomen omdat men dat trucje met iedereen had uitgehaald.

Willy Dezutter

1 L. Gilliodts-Van Severen, Inventaire diplomatique des archives de l’ancienne Ecole Bogarde à Bruges. Brugge, 1899, deel I, p.508-511.

2 A. Schouteet, De Sabbatine. Een Brugse vereniging van rechtsgeleerden in de 18de eeuw, in: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, CXVIII, 1981,1-2, p. 99-111.

God en de Holocaust

Sinds de Belgische kerkjurist Rik Torfs geen rector meer is van de KU Leuven heeft hij nog meer tijd dan vroeger om op kruistocht te gaan tegen het ongeloof.  Voor de rest profiteert hij wellicht gewoon mee van de seculiere verwezenlijkingen van de naoorlogse welvaartsmaatschappij.  Tijdens die Tweede Wereldoorlog zijn er vreselijke dingen gebeurd, zoals het plan van de nazi’s om de Joden uit te roeien.  Het best van al kennen we dat onder de naam Holocaust wanneer we dat willen herdenken.

Volgens betrouwbare schattingen ligt het totaal aantal vermoorde Joden rond de 6 miljoen. Naar het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz werden ongeveer 1,3 miljoen mensen gedeporteerd, van wie er ongeveer 1,1 miljoen om het leven kwamen, vooral door vergassing.

De eerste grote vergassing en de verbranding van de lijken in een crematorium vond plaats in december 1941 in Auschwitz I.  Het vernietigingskamp Auschwitz II (Birkenau) werd geopend in 1942.  Een veel gestelde vraag is: waar was god op dat ogenblik ?  Prof. Rik Torfs heeft daarop een antwoord geformuleerd in zijn essay “Zijn religies sterker dan ideologieën” (met als ondertitel: “Over de stille kracht van godsdiensten”) dat verscheen in het weekblad Knack van 10 januari 2018. Omdat we begrijpen dat niet iedereen zomaar kan teruggrijpen naar de oorspronkelijk verschenen tekst hebben we het onderdeel “Holocaust” er uitgelicht en citeren we het hieronder letterlijk opdat u onze commentaar die er op aansluit beter kunt volgen.

Holocaust

“Wetenschap en logica zijn sterk genoeg om ideologieën die zichzelf een rationeel imago aanmeten op hun eigen terrein te verslaan.  Maar met godsdiensten ligt het anders.  Je kunt er rationeel over discussiëren – over de Heilige Drievuldigheid bestaan allerlei geleerde theorieën – maar tegelijk is religie meer dan zuivere rede.  Een religieus mens zal nooit van zijn misvattingen genezen door rationele argumenten alleen.  Daarin schuilt de frustratie van de atheïst: hij bouwt een redenering op die sluit als een bus, maar zijn premisse dat je überhaupt redelijk kunt besluiten tot het bestaan, en in zijn geval het niet-bestaan, van God is vanuit religieus perspectief onaanvaardbaar.  God en de Holocaust, ziedaar een thema dat deze problematiek haarscherp illustreert.  De Holocaust is voor veel van onze tijdgenoten een reden om te besluiten dat God niet bestaat.  Want als er een God was, zou hij de gruwel van de kampen nooit hebben toegestaan, zo luidt de redenering.  Ze leggen een oorzakelijk verband tussen de kampen en het niet-bestaan van God.  Dat gebeurt aan de hand van een logische redenering die tot een duidelijke conclusie leidt.  Nu kun je bij de redenering zelf een paar kanttekeningen plaatsen.  De God die niet bestaat heeft welbepaalde, specifieke eigenschappen.  Enkel als God almachtig is en over de middelen beschikte om de Holocaust te verhinderen, kan hij ervoor aansprakelijk worden gesteld.  Alleen wie heel goed weet wie God is, komt op die manier tot het besluit dat hij niet bestaat: een vreemde gedachte.  Maar dit terzijde. Want Gods aansprakelijkheid voor de Holocaust is een thema dat nadere analyse verdient.  Zo schreef een chassidische meester dat een God die zich beperkt tot daden die wij mensen kunnen begrijpen, onmogelijk God kan zijn.  De logische redenering dat een almachtige God op morele gronden niet kan bestaan indien hij de Holocaust toelaat, wordt hier doorbroken.  De chassidische meester zegt tussen de lijnen dat logica fijn is voor de mensen, maar niet voor God.  Kortom, wie waarlijk religieus is, erkent de menselijke logica wel, maar niet als grens van het religieuze denken. De confrontatie tussen de kracht van het menselijke brein en het ondoorgrondelijke van God speelt ook in volgend verhaal.  In een concentratiekamp uiten joden hun woede tegenover God, die hen in zulk een ellendige situatie bracht.  Ze brengen hem voor hun tribunaal, dat hem schuldig verklaart. Daarna richten wie hem net daarvoor hadden veroordeeld, tot hem een gebed.  Ik vind dat een prachtig verhaal, waar de sterkte van het religieuze denken tweemaal in oplicht.  Ten eerste dagen de slachtoffers van de Holocaust God uit.  Braafheid is allerminst een religieuze houding.  Wie God ernstig neemt, reageert niet op hem met onverschilligheid.  De idee dat de mens God ter verantwoording roept, is prachtig.  Zijn veroordeling door diezelfde mens gaat natuurlijk nog een stap verder.  Je zou ze driest kunnen noemen, maar je kunt met reden argumenteren dat de wreedheid van de Holocaust haar perfect rechtvaardigt.  De veroordeling van God zou kunnen leiden tot de ontkenning van zijn bestaan.  Dat ligt in de lijn van de hedendaagse atheïsten die de Holocaust als een argument voor hun positie aandragen.  Het zou, simpel uitgedrukt, de logica zelve zijn.  Maar het religieuze gevoel overstijgt de zuivere rede.  De joden bidden tot de veroordeelde God.  De mens heeft het recht hem ter verantwoording te roepen en te veroordelen, maar dat verhindert niet dat hij God blijft en boven elk menselijk denken en handelen staat, ook als hij daar zelf het voorwerp van is.”

Kanttekeningen

Wij zijn niet zo ijdel te denken dat u zelf niet de juiste conclusies kunt trekken uit de omfloerste redeneringen van Rik Torfs maar toch willen we het nog voorzien van ons eigen commentaar.  Men kan ook nog eens de passages lezen die Karen Armstrong er aan wijdde (1).  Alles staat of valt met een juiste definitie van god.  Dat heeft hij altijd geweigerd zodat het bijna ondoenbaar is om met hem in discussie te treden.  Hoewel hij zichzelf katholiek noemt (hopelijk bedoelt hij rooms-katholiek want zijn bazen, de Belgische bisschoppen zijn dat ook) gaat hij niet akkoord met de gangbare definitie van de christelijke god, de barmhartige en almachtige god, de schepper van hemel en aarde.  Over een god die volmaakt is, algoed, almachtig en alwetend hoor je hem nooit.  Voor hem valt god niet te onderzoeken.  Dat is ook de reden waarom iemand als prof. Etienne Vermeersch dergelijke opponenten een “pierewiet” noemt.  Hij noemt Rik Torfs niet bij naam maar het valt de laatste tijd wel op dat Torfs geregeld op de kap zit van Vermeersch (2).  Wie het schoentje past trekke het aan.  Ook prof. Paul Cliteur kan om dezelfde reden niet overweg met die persoonlijke beleving van het godsbeeld van Torfs.  Over de goedheid en almacht tegenover het kwaad is Etienne Vermeersch zeer duidelijk en het past in ons betoog om hem hiervoor uitgebreid te citeren:

1 Een god die oneindig goed is, zal een wereld willen scheppen waarin geen kwaad en geen lijden voorkomt.

2 Een god die almachtig is en oneindig wijs, kan een wereld scheppen waarin geen kwaad en geen lijden voorkomt.

3 Als de god van het christendom almachtig en oneindig wijs is, zal in de wereld geen lijden en kwaad voorkomen.

4 Welnu, er is zonder twijfel lijden en kwaad in deze wereld.

Het besluit van E. Vermeersch is dan ook zeer helder: ofwel is god dus niet almachtig, ofwel niet oneindig goed en wijs, ofwel niet de schepper van deze wereld.  In elk van die gevallen is hij niet de christelijke god. Het komt er gewoon op neer dat die christelijke god, met zijn specifieke kenmerken, niet bestaat, aangezien er in de wereld lijden en kwaad is (3).  Dit betoog is al heel oud maar niemand heeft ooit een sluitend tegenargument kunnen voorleggen.  Het is slim van R. Torfs om het over een andere boeg te gooien want de kerken blijven gehecht aan dat starre concept van de almachtige god.  Hij mag zich ver wagen maar nu ook weer niet zijn baan aan de universiteit kwijtraken.  Ook in de islam is god uniek, almachtig en alomtegenwoordig. Bij het godsbegrip in de monotheïstische (Abrahamitische) godsdiensten (christendom, jodendom, islamitische godsdienst) liggen de begrippen dicht bij elkaar.  De R.K. kerk stelde in 1965 in de pauselijke verklaring “Nostra Aetate” (“In onze tijd”) dat zowel de joden als de moslims dezelfde ene god aanbidden.  God kan natuurlijk niet aansprakelijk gesteld worden voor de Holocaust.  Dat was mensenwerk net zoals hij nu nog altijd het bezitten en ontwikkelen van massavernietigingswapens toelaat.  In het concentratiekamp uitten de Joden zelf hun woede tegenover god om vervolgens tot hem te bidden. Nu zat god wel niet te wachten op deze aanmaning temeer omdat wetenschappelijk werd bewezen dat bidden niet helpt (4).  Een gebed kan hooguit het effect hebben van persoonlijke voldoening zoals bij alle vormen van meditatie, maar men kan er niets mee afsmeken.  De chassidische meester zoals genoemd door R. Torfs verkeert in dit geval.  Die chassidische meesters waren ultraorthodoxe mystici die stille meditatie gebruikten als een manier om één te worden met de Ein-Sof.  Ze wilden in de stilte god leren kennen in zijn oneindige verborgenheid.  Ook Torfs is zo’n “Stille Rebbe”.  De Ein-Sof is de kabbalistische interpretatie van god die men onmogelijk kan begrijpen.  Op de keper beschouwd is Torfs geen katholiek maar een discipel van de chassidiem.  “God is overal waar je Hem binnenlaat” zei een chassidische meester (uit de 19de eeuw); dat komt goed overeen met de genade die binnenstroomt bij R. Torfs (5).  Alleen geeft hij ook hier weer geen definitie van die genade.  We nemen zelf aan dat het wordt gebruikt in de meest gangbare betekenis: “de bovennatuurlijke hulp die God de mens ter wille van Christus gratis verleent om zijn eeuwige bestemming te bereiken” (6).  De heiligmakende genade zouden we ontvangen bij het doopsel.  Heel die genadeleer lijkt ons nogal fantasievol.  Hij is dus letterlijk “een man van god” waarbij het louter gaat om persoonlijke ervaringen en emoties.  Wanneer je je openstelt voor die genade stroomt ze zo binnen.  Een overdosis lijkt dan ook niet uitgesloten.  God is gewoon een hersenproces en zit in je hoofd.  Wanneer de hersenen sterven, sterft ook god.  Maar een logische geest lijkt ons minder gevaarlijk dan persoonlijke emoties.  Verder meent hij dat de veroordeling van god in Auschwitz en het ontkennen van zijn bestaan in de lijn ligt van de hedendaagse atheïsten.

Die conclusies werden eerst en vooral getrokken door de Joodse schrijvers zelf.  Toen de latere Nobelprijswinnaar voor de Vrede Elie Wiesel in het dodenkamp Auschwitz naar de zwarte rook keek die uit het crematorium op kringelde waarin het lijk van zijn moeder en zijn zuster waren geworpen, wist hij dat zijn geloof voor eeuwig door de vlammen verteerd was.  Zijn roman De Nacht handelt over die verschrikkingen (7).  Waarom kon god de ovens van Auschwitz niet stilleggen ?  Wat toen niet kon lukte zoveel jaren later wel.  Op 13 mei 1981 vond er op het Sint-Pietersplein van Vaticaanstad een aanslag plaats op paus Johannes Paulus II (1920-2005).  Hij werd door vier kogels geraakt maar overleefde het.  Tijdens een dankdienst achteraf verklaarde de paus dat de Heilige Maagd Maria zijn leven had gered door de afgeschoten kogels van hun baan te laten afwijken.  De paus is de plaatsvervanger van Christus op aarde dus is het normaal dat de moeder van Jezus een oogje in het zeil houdt.  God waakte dus over zijn veiligheid net zoals hij dat deed voor Adolf Hitler. Het zegt toch wel iets over de kerkleer: god, de H. Maagd of een willekeurige heilige, kan individuele levens redden maar even goed er honderd tegelijkertijd laten verdrinken in de Middellandse Zee. Wanneer er 99 onschuldigen verdrinken en één wordt gered zegt die doodleuk voor de camera dat hij door god gered werd.  God redt er één, de uitverkorene, en laat de rest aan onschuldige vrouwen en kinderen verdrinken.  De Middellandse Zee als godvergeten massagraf.  Het staat op hetzelfde niveau als de voetballer die scoort, een kruisteken slaat, omhoog kijkt en twee aparte vingers in de lucht steekt.  God heeft het doelpunt gemaakt, de voetballer was slechts het werktuig in gods handen.  Ja maar, zal men zeggen, dat is bijgeloof, een soort dat bij het voetbal hoort en andere sporten.  Maak je daar toch niet druk over.  Rik Torfs geeft geen rationeel antwoord op de vraag of god bestaat; het is voor hem een gevoel.  Dat doet me denken aan al die mensen die een religieuze ervaring krijgen wanneer ze in een ongerept landschap staan (een spirituele ervaring met boomgeesten) maar dat niet ervaren wanneer ze in de richting van rokende schoorstenen kijken.  Hij heeft een mooie schrijfstijl maar het is niet meer dan een intellectuele reflectie op het geloof.

De ovens werden niet stilgelegd

De vraag is niet of god wel of niet bestaat maar waarom hij, zoals in het Oude Testament, geen tekens meer geeft.  Waarom is hij dat verleerd ?  In een tijd dat iedereen met zijn smartphone fotograaf is zou dat veel interessante YouTube-filmpjes kunnen opleveren.  Wereldwijd.  God bemoeit zich niet met de aarde maar dan zitten alle godsdiensten van het boek toch wel met een serieus probleem.  Bij de Holocaust denken we automatisch aan treinen.  De eerste trein in Nederland reed op 20 september 1839 op de spoorlijn Amsterdam-Haarlem.  Bijna 107.000 mensen zijn vanuit kamp Westerbork (Nederland) per trein op transport gesteld.  De eerste was op 15 juli 1942 en nog 96 andere zouden volgen.  Diende god de trein reeds te stoppen in 1839 of op z’n minst toch in 1942 ?  Waarom zou men wachten op het stilleggen van de ovens wanneer men ook de trein kan stoppen ?  De alwetende god wist trouwens al in 1839 wat er in 1942 te gebeuren stond. Het is het verhaal van de hamer waar men een spijker mee in de muur kan slaan maar ook zijn schoonmoeder vermoorden.  Er bestaat dus keuzevrijheid: god bemoeit zich daar niet mee.  Men spreekt dan over “de vrije wil” van de mens.

Tussen 1933 en 1944 werden in totaal 42 aanslagen of pogingen gepleegd op Adolf Hitler.  We onthouden er maar één, die van 20 juli 1944 door kolonel Von Stauffenberg.  Hitler werd slechts lichtgewond.  Von Stauffenberg was alleszins geen werktuig in gods handen, god stond helemaal aan de kant van Hitler.  Het tij was wel aan het keren (D-Day 6 juni 1944), want god staat altijd aan de zijde van het leger met de sterkste kanonnen.  Diende god Hitler voortijdig uit te schakelen ?  In dit geval waren er andere opties mogelijk geweest.  Op de Wanseeconferentie van 20 januari 1942, waar de “Endlösung der Judenfrage” werd beslist kregen noch Reinhard Heydrich noch Adolf Eichmann een hartstilstand toebedeeld door de Almachtige.  De utopische god kreeg geen kans.  Dat is ook maar logisch want hij bestaat niet.  De ovens doven ?  Ze hadden nooit mogen gebouwd worden !  Maar god stimuleert ook de vernieuwing: hij liet gasovens bouwen.  Het probleem van het bestaan van het lijden en het kwaad kan worden beschouwd als de voornaamste argument tegen een geloof in god.  Er is dus alle reden om te twijfelen aan het bestaan van een rechtvaardige god (de “theodicee-kwestie”).  Het is ook het verhaal over het kwaad dat goede mensen treft.  Op een ongevoelige god zit niemand te wachten.  Het idee van een persoonlijke god, ongenaakbaar en verborgen, valt nog door niemand te verdedigen (8).  Wat Auschwitz betreft is één ding zeker: ze werden door geen enkele god van de monotheïstische godsdiensten gered.  Das Böse darf und dürfte nicht sein, aber es ist.  God geeft dus aan de mensheid de vrijheid om te martelen en te doden.  God is liefde.  Straks zal men nog beweren dat de Holocaust een verdiende straf van god was.  In ieder geval behoorde het tot gods ondoorgrondelijke wijsheid.  Het oude verhaal van het lijden als genezing van onze zonden.

God heeft nu eenmaal andere maatstaven dan de mensen. Straks moeten we nog medelijden krijgen met hem; de god die zelf lijdt.  We hebben daar onze twijfels bij, want hij was geenszins geschokt door de Holocaust want later volgden nog volkerenmoorden in Cambodja, Rwanda, Bosnië.  Bij de genocide in 2017 tegen de Rohingya-moslims in Myanmar was het Allah die weer zat te slapen zoals die keer in Srebrenica (Bosnië) in 1995.  De god van liefde is steeds ver te zoeken.  Maar dat was reeds bekend bij de verlichtingsfilosofen die wezen op de dodelijke aardbeving van Lissabon in 1755 die tevens gepaard ging met een tsunami.  Van de 200.000 inwoners werden er 30.000 – 40.000 gedood en 85 procent van de stad werd verwoest.  Voortschrijdend inzicht verplaatste de problematiek van lijden en kwaad ook naar de dierenwereld (9).  We grijpen tot slot terug naar de filosofische formulering die we vinden bij de Griekse filosoof Epicurus (371-342 v.o.t.) en parafraserend komt dat neer op de krachtige quote die er werd van afgeleid:

Als God almachtig is, had Hij de Holocaust kunnen voorkomen.

Als Hij niet in staat was hem tegen te houden, is Hij onmachtig en nutteloos; als Hij hem wel had kunnen tegenhouden, maar verkoos het niet te doen, is hij een monster (10).

Dat inzicht is gebaseerd op het tekstfragment of tetralemma van Epicurus zoals te lezen bij de vroegchristelijke schrijver Lactantius (ca. 250-320). De volledige weergave geven wij in een aparte notitie (11) omdat het nog altijd zo’n krachtig bewijs vormt voor het niet-bestaan van de christelijke en joodse god.  Maar weet het maar zeker: de Bijbelse god is in Auschwitz gestorven.  Toch zullen er altijd mensen blijven bestaan die niet in de mens zelf geloven en daarvoor een hoger wezen nodig hebben.  Maar in de Kerk is er altijd plaats voor vergeving.

Willy Dezutter

1 Karen Armstrong, Een geschiedenis van God. Vierduizend jaar jodendom, christendom en islam. De Bezige Bij, Amsterdam, 2006, p. 415-416.

2 Lisbeth Imbo, Mag God nog ? Een vrijzinnige, een christen en een moslim in gesprek. Paul Cliteur – Rik Torfs – Khalid Benhaddou. Uitgeverij Borgerhoff & Lamberigts, Gent, 2017, p. 144

3 Etienne Vermeersch, Over God. Uitgeverij Vrijdag, Antwerpen, 2016, p. 34-36.

4 Michael Shermer, Gebed en genezing. Het verdict is duidelijk: de resultaten zijn nihil. In: Wonder en is gheen Wonder (tijdschrift voor wetenschap en rede van Skepp), 2006, 2, p. 11-12 met opgave van de Engelstalige literatuur. Uiteraard allemaal dubbelblind en placebogecontroleerd onderzoek. Ook zeer expliciet Johan Braeckman en Maarten Boudry, De ongelovige Thomas heeft een punt. Een handleiding voor kritisch denken. Antwerpen, 2012, vierde druk, p. 213-219 over wetenschappelijke studies over bidden.

5 Lisbeth Imbo, Mag God nog ?, p. 139.

6 Van Dale Grootwoordenboek van de Nederlandse Taal. Utrecht-Antwerpen, viertiende herziene uitgave, 2005, p. 1143. Het is wel een lexicografische omschrijving die op de lachspieren werkt.

7 Elie Wiesel, De Nacht (Hilversum, 1986), de Nederlandse vertaling van La Nuit (Paris, 1958).

8  Aanbevolen literatuur: Victor J. Stenger, God een onhoudbare hypothese.  Hoe de wetenschap bewijst dat god niet bestaat. (Ned. vert.), Uitgeverij Veen, Diemen, 2008, o.m. zijn hfst. VIII over “Redeneren over het kwade”, pp. 191-199.

9 Nicola Hoggard Creegan, Animal Suffering & the Problem of Evil. Oxford University Press, 2013.

10 Karen Armstrong, op.cit. p. 416.

11 Zie onze aparte bijdrage over “Epicurus over god en het kwaad” en de Bijlage over het “Dilemma Epicureum” op deze blog.

 

Epicurus over god en het kwaad

Centraal in de filosofie van de Griekse wijsgeer Epicurus (ca. 341-270 v.o.t. = voor onze tijdrekening) staat het persoonlijk geluk dat men kan bereiken door zoveel mogelijk pijn en verdriet te vermijden.

Hij bezwoer ook de angst voor de dood: “Heb geen angst voor de dood, want zolang wij er zijn is de dood er niet en als de dood er is, zijn wij er niet meer”.  Hij heeft de mensen ook bevrijd van bijgeloof en vrees voor de goden.  De waarneming is volgens Epicurus de enige bron van kennis.  Natuurlijk beschouwden de kerkvaders (de leraren van de vroegchristelijke kerk) hem als een ketter.  Al 2300 jaar geleden ontwikkelde hij een filosofie die inging tegen de religie en mystiek.  Veel van zijn geschriften zijn verloren gegaan en andere, dikwijls slechts fragmenten, werden overgeleverd door latere schrijvers uit de oudheid.  Dat is niet zo uitzonderlijk want zoals iedereen weet, kennen we het werk van Socrates (toch de stichter van de westerse filosofie) voornamelijk via Plato.  Of denk aan de weinig bekende filosoof Celsus die rond 178 o.t. het “Ware woord” schreef, een kritisch boek over het christelijk geloof.  Dit boek bleef niet bewaard maar we kennen de hoofdlijnen omdat Origines het bestreed in zijn “Contra Celsum” uit 248.  Eén van die fragmenten van Epicurus handelt over zijn bekende stelling waar hedendaagse theologen nog altijd mee worstelen en dat terug te vinden is in de “De ira Dei” (“De toorn Gods”) van de vroegchristelijke schrijver Lactantius (ca. 250-320 o. t. = onze tijd).  Het luidt als volgt:

“Ofwel wil God het lijden wegnemen en kan Hij het niet.  Ofwel kan Hij het en wil Hij het niet wegnemen.  Ofwel wil Hij het niet en kan Hij het niet.  Ofwel wil Hij het en kan Hij het.  Indien Hij het wil en niet kan, is Hij onmachtig, wat niet overeenkomt met God.  Indien Hij het kan en niet wil, is Hij ongenadig, iets dat aan God evenzeer vreemd moet zijn.  Indien Hij het niet wil en niet kan is Hij zowel ongenadig als onmachtig en derhalve ook geen God.  Indien Hij wil en kan – en dat is het enige wat God past – vanwaar komt dan het kwaad en waarom neemt God het niet weg ?” (1)

Ter vergelijking geven wij hier ook de vertaling van prof. E. Vermeersch en voor alle duidelijkheid ook de weergave van de oorspronkelijke tekst zoals te vinden bij Lactantius.  E. Vermeersch tekent daarbij aan: “Dat is een volstrekt logische redenering waar je geen speld kan tussen krijgen” (Dirk Verhofstadt, op.cit. p. 85).

“Ofwel wil God het kwade uit de wereld wegnemen, maar kan hij het niet; ofwel kan hij het, maar wil hij het niet.  Ofwel wil hij het niet en kan hij het niet; ofwel wil en kan hij het. Indien hij het wil en niet kan , is hij onmachtig. Indien hij het kan en niet wil, heeft hij ons niet lief.  Indien hij het wil noch kan, is hij noch goed noch almachtig.  Indien hij het wil en kan – en dat is het enige dat God past -, vanwaar komt dan het feitelijk kwaad en waarom neemt hij het niet weg ?” (2)

“Deus, inquit, aut vult tollere mala et non potest, aut potest et non vult, aut neque vult neque potest, aut et vult et potest.  Si vult et non potest, inbecillus est, quod in deum non cadit; si potest et non vult, invidus, quod aeque alienum est a deo; si neque vult neque potest, et invidus et inbecillus est ideoque nec deus; si et vult et potest, quod solum deo convenit, unde ergo sunt mala aut cur illa non tollit ?”

Dit deductief argumentatieschema rekent men tot de formele logica en heet een “modus tollens”, het ontkennen door de ontkenning (3).  Men noemt het ook wel een “tetralemma”.  Prof. Victor J. Stenger geeft in zijn boek een groot aantal van dergelijke tegenbewijzen (4).  Volgens de Duitse klassieke filoloog prof. Reinhold F. Glei (Universiteit Bochum) is dat fragment niet van Epicurus maar komt het uit een andere academische bron (5) maar dat zegt natuurlijk niets over de geldigheid van de argumenten.  Het werk van Lactantius werd door Jacques-Paul Migne opgenomen in de Patrologia Latina (PL 7, 121) en de originele tekst is digitaal beschikbaar (6).  Lucretius, de Romeinse dichter uit de 1ste eeuw v.o.t. heeft in zijn “De Rerum Natura” de hele leer van Epicurus in dichtvorm uiteengezet.  Later heeft men gepoogd om Epicurus in een kwaad daglicht te stellen door het te laten voorkomen alsof alles draait rond het streven naar zinnelijk genot.  In feite streefde hij en zijn aanhangers naar een optimale gelukstoestand gespreid over een lange tijd: zoveel mogelijk genieten van het leven maar zonder overdaad te doen.  Het gaat niet over het maximaliseren van hedonisme maar het bereiken van gemoedsrust en onverstoorbaarheid (de “ataraxia”).  Nu zou hij tegen de ratrace zijn in onze maatschappij en aandacht hebben voor milieuproblemen.  In zijn tijd bestonden er nog geen auto’s en dus heeft hij het ook niet over de CO2-uitstoot.  Wij moeten hem dus interpreteren, iets dat we ook met de Bijbel moeten doen waarin ook niks te vinden is over kernenergie.  De hedendaagse theologen en (christelijke) filosofen hebben er niets beter op gevonden dan het godsbegrip te verruimen om zo te ontsnappen aan het dilemma van een almachtige, alwetende en moreel perfecte god.  De theïsten moeten dan ook steeds maar nieuwe strategieën bedenken.  Maar zelfs wanneer men het kwaad overlaat aan “de vrije wil” van de mens ontslaat dat god (die niet bestaat) daarmee nog niet van zijn goddelijke verantwoordelijkheid.  Voor het duiden van het persoonlijke kwaad zitten ze steeds in het defensief, maar voor het natuurlijk kwaad (bijv. een aardbeving) heeft men de oplossing gevonden: dat is het werk van Satan! (7)

Willy Dezutter

Deze bijdrage over Epicurus is een addendum bij ons artikel “God en de Holocaust” op deze blog.

1 Vertaling prof. dr. Palmyre Oomen, Radboud Universiteit Nijmegen. Palmyre M.F. Oomen, Lijden als vraag naar God.  Een bijdrage vanuit Whitehead’s filosofie, in: Tijdschrift voor Theologie 34 (1994), p. 248.  Oomen vertaalt “mala” de eerste keer als lijden en de tweede keer als kwaad.  Het is juister om “mala” (zelfst. nw. kwaad = malus) te vertalen als kwaad zoals E. Vermeersch doet.  Zie voor de Duitse vertalingen onze Bijlage over het “Dilemma Epicureum” waar het kwaad of het kwade iedere keer als “Übel” wordt vertaald.  In de Engelse vertalingen gebruikt men consequent twee maal het woord “evil”, idem in de Franse vertalingen “le mal” of “des maux”.

2 Dirk Verhofstadt, In gesprek met Etienne Vermeersch. Een zoektocht naar waarheid. Houtekiet, Antwerpen – Utrecht, 2011, p. 85.

3 Stanford Encyclopedia of Philosophy (editie 2015): Ancient Logic: The Stoics o.a. Epicurus.

4 Victor J. Stenger, God een onhoudbare hypothese. Ned. vert. Uitgeverij Veen, Diemen, 2008, p. 33-36 en met verwijzing naar M. Martin en R. Monnier (red.), The Impossibility of God. Amherst, New York, 2003, p. 59 voor het probleem van het kwaad. (zie hieronder)

  1. Als God bestaat, dan zijn de eigenschappen van God niet in tegenspraak met het bestaan van het kwaad.
  2. De eigenschappen van God zijn in tegenspraak met het bestaan van het kwaad.
  3. Daarom bestaat God niet en kan ook niet bestaan.

5 Reinhold Glei, Et invidus et inbecillus. Das angebliche Epikurfragment bei Laktanz, De ira Dei 13, 20-21, in: Vigiliae Christianae 42 (1988), 1, pp. 47-58.  Dit tijdschrift is “A Review of Early Christian Life and Language” uitgegeven door E.J. Brill, Leiden.

6 www.documentacatholicaomnia.eu /02m/0240-0320­,_Lactantius_De_Ira_Dei_MTL.pdf

7 Een goed verzamelwerk is M.M. Adams & R.M. Adams (red.) The Problem of Evil, Oxford University Press, Oxford, 1990 o.m. William Rowe, The Problem of Evil and Some Varieties of Atheism, pp. 126-137.

Bijlage

Hieronder volgt de Duitse vertaling van Prof. Reinhold Glei (p. 46 a.w. zie voetnoot 5).

“Entweder, so sagt er, will Gott die Übel aufheben, kann er aber nicht, oder er kann es zwar, will aber nicht, oder kann nicht und will auch nicht, oder will es und kann es.  Wenn er will und nicht kann, is er schwach, was Gott nicht zutrifft; wenn er kann und nicht will ist er miszgünstig, was mit Gott ebenso unvereinbar ist; wenn er weder will noch kann, ist er miszgünstig und schwach zugleich und daher kein Gott; wenn er aber will und kann, was allein Gott zukommt, woher kommen dan die Übel, oder warum hebt er sie nicht auf ?”

Ter vergelijking geven wij hier de Duitse vertaling van hetzelfde “argumentum Epicuri” uit de gepubliceerde dissertatie van Jan Baucke-Ruegg (Die Allmacht Gottes,1998, p. 39) (1).

“Entweder will Gott die Übel beseitigen und kann es nicht, oder er kann es und will es nicht, oder er kann es nicht und will es nicht, oder er kann es und will es.  Wenn er nun will und nicht kann, so ist er schwach , was auf Gott nicht zutrifft. Wenn er kann und nicht will , dann ist er miszgünstig, was ebenfalls Gott fremd ist.  Wenn er nicht will und nicht kann, dann ist er sowohl miszgünstig wie auch schwach und dann auch nicht Gott.  Wenn er aber will und kann, was allein sich für Gott ziemt, woher kommen dann die Übel und warum nimmt er sie nicht weg ?”

Bauke-Ruegg verwijst niet naar R. Glei en gaat er van uit dat het een tekst is van Epicurus zoals aangegeven door Lactantius.  Ook in de internationale literatuur houdt men vast aan Epicurus omdat het zo bekend staat.

We zullen hier niet grondiger ingaan op die Duitse vertalingen want dan dienen we ook Engelstalige en Franstalige equivalenten erbij te betrekken en wordt het een filologische studie.  Tot slot merken we op dat ook alle vertalingen van de Bijbel van elkaar verschillen.  De Rooms-Katholieke Kerk zag zeer lang de vertaling het liefst teruggaan op de Vulgaat (de vertaling in het Latijn door Hiëronymus, datering tussen 390 en 405 o. t.). In 1975 verscheen dan de Willibrordvertaling waar de godsnaam “Jahwe” werd vervangen door “Heer”.  Het boek Psalmen werd vertaald door de dichteres en classica Ida Gerhardt en haar partner de letterkundige Marie van der Zeyde.  De tweede, geheel herziene versie verscheen in 1995.  Daarin werd het vrouwonvriendelijk taalgebruik geweerd !   De gereformeerd-protestanten houden streng vast aan de Statenvertaling (Synode van Dordrecht 1618) hoewel er sinds 2014 ook een vertaling bestaat in “gewoon” Nederlands.  Die laatste van het Nederlands Bijbelgenootschap is echter minder plechtstatig en dan denken sommigen algauw dat god zelf niet aan het woord is (2).

Willy Dezutter

  • Jan Baucke – Ruegg, Die Allmacht Gottes. Systematisch-theologische Erwägungen zwischen Metaphysik, Postmoderne und Poesie. Uitgegeven door Walter de Gruyter, Berlin – New York, 1998, p. 39.
  • We vonden nog een leuk tetralemma, weliswaar niet van Epicurus en niet van dezelfde draagwijdte, maar gezien de weersomstandigheden bij ons valt het bijna dagelijks uit te testen:

Als het regent , word ik nat.

Ik word niet nat.

Dus: het regent niet.

Voor het deductief redeneren en de geldigheid van syllogismen, zie : Marc Brysbaert, Psychologie. Academia Press, Gent, 2006, pp. 364-369.

Gods mysterie in Sutherland Springs

In Knack (2018, 2) schreef kerkjurist en mediafiguur Rik Torfs een essay over “Zijn religies sterker dan ideologieën ?”  Hij heeft het daarin over de stille kracht van godsdiensten.  Hij stelt god buiten de logica en roemt de ruimte die religie laat voor het mysterie.

Waar hij aan voorbij gaat is het Gods mysterie van Sutherland Springs.  Op 5 november 2017 schoot de ex-militair Devin Kelley 26 kerkgangers dood in de “First Baptist Church” van Sutherland Springs in Texas.  Die kerkbezoekers werden lukraak doodgeschoten.  Natuurlijk was de dader zwaar gestoord.  Voor de overlevenden gaat alles gewoon verder.  Het kerkgebouwtje stroomt vol met dorpelingen en dominee Frank Pomeroy plaatst alles in zijn juiste perspectief: het behoort bij het lijden van christenen, er zijn immers al vele christenen geweest die gestorven zijn voor het geloof.  De journalist Michael Persson tekende de reacties op van de nabestaanden (Zeno/De Morgen, 30.12.2017) die het doodleuk beschouwden als een gevecht van God met Satan.  Het lichaam van Christus werd aangevallen maar dat zorgde voor een revival onder christenen.  Satan fungeerde als katalysator voor god en daarmee heeft deze tragedie ook een goede kant.  Een overlevende worstelt dan weer met grote schuldgevoelens want hij weet niet welke bedoeling god met hem heeft.  Voor de gestorven kinderen valt het uiteindelijk ook wel mee.  Die hebben wellicht even pijn geleden maar de beloning is groot want ze zijn nu immers in de hemel.  Ik zou zeggen: groot en klein, waar wachten wij nog op ?  Alles wordt toegeschreven aan de goddelijke voorzienigheid: de één moest sterven, de ander overleefde. Wanneer god iemand laat sterven, heeft hij daar een bedoeling mee.  Dat is gods mysterie. Uiteindelijk kon iemand de dader neerschieten.  Die was dan weer een werktuig in gods handen.  Zelf zegt hij daarover: “Kennelijk vond God het genoeg. God kan het kwaad niet tegenhouden maar hij kan ingrijpen. Hij had overlevenden nodig om het verhaal te vertellen”.

Het gaat hier natuurlijk over de god van de evangelische kerk in Amerika die ook wel eens iemand durft te genezen tijdens een healing.  De extatische dominee is dan de bemiddelaar en Jezus doet het echte werk.  De god van de katholieken is de jongste decennia heel wat bedaarder geworden.  Zelfs de wonderen uit het Nieuwe Testament worden door katholieke theologen niet meer als dusdanig erkend.  Er genezen nu nog altijd in bepaalde bedevaartsoorden personen van een psychosomatische ziekte maar verloren ledematen groeien niet terug aan.

Rik Torfs wenst graag het mystieke te benadrukken gevolgd door zijn typisch monkellachje.  Hij hanteert in godsdienstzaken graag de ironie.  Hij weet wel waarom; als “Bekende Vlaming” kan hij het zich niet permitteren om als idioot beschouwd te worden.  Hij spiegelt daardoor de mensen iets voor dat onbereikbaar is voor iedereen die niet over de voor hem noodzakelijk geachte genade beschikt.  Bestrijd de irrationaliteit en voorkom daarmee godsdienstwaanzin.  Dat is beter voor de geestelijke hygiëne en voorkomt jihadistische aanslagen bij diegenen die god gelijkstellen aan Allah . Ook die gaan rechtstreeks naar het paradijs.

Willy Dezutter

Gephenikeerd water

In het tijdschrift Brugs Ommeland, 2017, 3, in het artikel over de cholera-epidemie in Brugge, merkt de auteur K. Rotsaert op (p. 143) dat er in 1866 ter ontsmetting voor het eerst “gephenikeerd water” werd gebruikt.  De naam van dit ontsmettingsmiddel wordt niet verklaard.  Het bijvoeglijk naamwoord “gephenikeerd” komt van het Frans “eau phéniquée” en betekent dat het water het chemische product fenol (fr. phénol) bevatte.  Dit desinfecterend middel staat ook bekent als carbolzuur.  Het is een aromatische alcohol.  Cholera is een infectieziekte die wordt veroorzaakt door een bacterie die zich vooral in besmet water bevindt.  De epidemie van 1866 maakte in België 43.000 slachtoffers.

Willy Dezutter

Dokter Gustave Dryepondt (Brugge, 1866 – Etterbeek, 1932)

In Brugge kennen we hem door de bronzen gedenkplaat aan de apotheek Dryepondt (nu S. Baert) in de Wollestraat 7  (Brugs Ommeland, 2017,4, p. 245-247).

Hij was een Congo-pionier met heel wat verdiensten voor de tropische geneeskunde.  Geboren in Brugge op 3 februari1866, overleed hij onverwacht in Etterbeek op 3 januari 1932.  Hij werd begraven in Elsene waar zijn opvallend grafmonument nog altijd bestaat.  De grafplaat rust op zes grote zuilen.  Wel werd in Etterbeek in 1937 een “Rue Docteur Dryepondt” naar hem genoemd.

In de “Biographie Coloniale Belge” worden natuurlijk alleen maar positieve berichten opgenomen maar wie het hoofdstuk “Congo onder Leopold II 1885-1908” van David Van Reybrouck heeft gelezen (Congo. Een geschiedenis, Amsterdam, 2010) is meteen op z’n hoede, temeer omdat legerarts G. Dryepondt inscheepte naar Congo in 1890.  Leopold II had niet genoeg aan Congo en wilde ook nog de Lado-enclave in het huidige Zuid-Soedan.  Onder leiding van de beruchte Guillaume Van Kerckhoven (1853-1892) werd in 1891 een veroveringspoging ondernomen die echter mislukte.  De expeditie bestond uit veertien Europese militairen en twee dokters, Jean Van Campenhout (1865-1956) en Gustave Dryepondt die het bevel voerden over vijfhonderd zwarte soldaten.  Ze lieten een spoor van vernieling achter (Maarten Couttenier, Congo tentoongesteld. Een geschiedenis van de Belgische antropologie en het Museum van Tervuren (1882-1925), Leuven-Voorburg, 2005, p. 107).

Gustave Dryepondt was legerarts van 1890 tot 1924. Zonder twijfel was hij van groot belang voor de studie van de tropische ziekten en de gezondheidszorg in “onze” Congo maar anderzijds liet hij zich ook meeslepen door de terreur van de opgelegde beschaving.  Er is sinds de jaren ’90 van de vorige eeuw veel kritiek op het regime van Leopold II in zijn Congo-Vrijstaat.  We denken hierbij o.m. aan het monument ter ere van luitenant Lippens en sergeant De Bruyne op de Zeedijk in Blankenberge. Op dat standbeeld (opgericht in 1900) staat te lezen dat ze sneuvelden voor onze beschaving.  De Afrikaanse vrouw op de trappen van het originele beeld werd pas in de jaren ’30 toegevoegd.  Het wordt tijd dat België eindelijk het debat aangaat over de uitbuiting tijdens die imperialistische periode. Men kan moeilijk een excuus verzinnen om dat uit te stellen want het is evident dat wijzelf en onze kinderen en kleinkinderen niet verantwoordelijk zijn voor de daden van toen.  Begin er dus aan.  Dat hoeft niet gepaard te gaan met een beeldenstorm.  Het volstaat om enkele monumenten uit de publieke ruimte onder te brengen in musea en andere in situ te laten maar voorzien van een tekstbordje dat komaf maakt met de geschiedvervalsing.  Ook de straatnamencommissie moet aan de slag.  Een beetje zoals met de Cyriel Verschaevestraat (collaborateur W.O.II) in Lanaken die in 2017 omgedoopt werd in Anne Frankstraat.

Willy Dezutter

Merkwaardige begrafenisstoeten in Brugge tijdens de 18de eeuw

De “Merckenweerdigste voorvallen” van de kroniekschrijver Jozef van Walleghem (1757-1801) zijn een onmisbare bron voor de geschiedenis van de 18de eeuw in Brugge.  Het beslaat de periode 1787-1797 en werd door het gemeentebestuur van Brugge in acht delen uitgegeven o.l.v. prof.dr. Y. Van den Berghe (1).  J. van Walleghem beschreef misdaden en terechtstellingen, maar had ook veel aandacht voor de optochten van schuttersgilden en grote begrafenisstoeten.  We zullen dat illustreren aan de hand van een drietal voorbeelden.

Op 17 januari 1787 overleed François-Xavier Simon de Ville (1737-1787), de schout van Brugge.  Twee dagen later vond de begrafenis plaats waarbij de stoet vertrok om vijf uur ’s avonds richting St.-Donaaskathedraal.  Op 28 april 1799 zou die kerk, die in de Franse tijd werd geconfisqueerd, openbaar verkocht worden en de volledige afbraak duurde zeker tot eind 1801 (2), hoewel de na-verkoop van bouwmaterialen op de werf zelf nog doorliep tot 1805 (3).  Zoals bij Charles Lauwereyns (zie verder) moesten alle stedeballen (stedebollen) aanwezig zijn “elck met eene flambeeu, versiert met zijne waepens”.  Aangezien hij begraven werd in Sint-Michiels werd hij vergezeld tot aan de Smedenpoort (4).

Verder is daar de begrafenis van Charles Lauwereyns de Roosendaele de Diepenheede (1724-1789), hoofdman van de St.-Jorisgilde, schepen van de stad maar sinds 1765 ook Achtbare Meester van de vrijmetselaarsloge “La Parfaite Egalité” en in datzelfde jaar eveneens proost van de Edele Confrérie van het H. Bloed.  De loge “La Parfaite Egalité” was in Brugge een tiental jaar actief van 1765 tot 1774.  In de 18de eeuw was de vrijmetselarij totaal verschillend van de vrijmetselarij uit de tweede helft van de 19de eeuw die noodgedwongen antiklerikaal was geworden door het verbod van de katholieke kerk in 1837 (5). Charles Lauwereyns stierf op 3 juni en werd begraven op 5 juni 1789.  Het lijk werd in de namiddag opgebaard in het “Oudhof” van de schuttersgilde en pas om zes uur ’s avonds vertrok de stoet naar de Sint-Jacobskerk voor de lijkplechtigheden.  De stoet werd geopend door de vaandeldragers van de verschillende verenigingen, geflankeerd door de koorheren van de St.-Jacobsparochie en “alle de stedeballen deser stadt met brandende flambeeuwen verciert” die naast het lijk liepen.  Daarachter liepen zijn vrienden-edellieden met de wapenschilden en de schutters in gewoon uniform.  Na de kerkdienst werd het lijk in een karos vervoerd, door de Steenstraat, tot aan de Smedenpoort “onder het geduerig singen van de stedeballen”.  Charles Lauwereyns werd begraven op het kerkhof van Oostkamp.  Aangezien de brug van Steenbrugge afgebroken was om hersteld te worden reed men via Sint-Michiels (6).  De “Steedse Bollen” waren kinderen van stedelijke scholen die een brandende flambeeuw droegen en onder het klagend zingen van het “De profundis” en het “Miserere”, in de begrafenisstoet meeliepen naast de kist, van het sterfhuis tot de kerk en daarna van de kerk tot aan het kerkhof.  Dit gebeurde altijd bij testamentaire beschikking. In het Ancien Régime zijn de leerlingen van de Bogardenschool daarbij het bekendst.  De Bogardenschool (Arme Knechtjens Stede School) was een stedelijke onderwijsinstelling voor kansarme kinderen in Brugge (Katelijnestraat, nu Stedelijke Academie).

Tot slot volgen we de begrafenis van Joannes de Caesemaeker op 27 januari 1790.  Hij was sire of koning van de Sint.-Sebastiaansgilde van Sint-Kruis (1752-1790) (7) en van 1749 tot 1755 directeur van het Brugse Munthuis.  Dit muntatelier sloot in 1755 en hiermee werd hij de laatste muntmeester van Brugge.  We laten Van Walleghem zelf aan het woord: “Op den 27 januarij wiert het lijk van den heer Kaesemaecker, overleden koning van de gilde van St.-Kruijs, zeer pligtig ter aerde bestelt, ’s avons om vijf uren op de volgende order: voorop gingen eenige vaenen, dan volgden 30 stedeballen singende de Miserere , agter dese de leden der zelve gilde met brandende flambeeuwen, tusschen dese ging het truermusik in vollen rouw omhangen, gelijk ook den standaert omhangen met rouwlinten, dan volgde het lijk, liggende op hetzelve het blazoen met den eerevogel waermede den koning geduerende zijn leven hadden omhangen geweest (8) liggende op een verheven kussen. Eenige carossen volgden het lijk ’t welk desen avond zeer pligtig op ’t kerkhof van St.-Kruijs begraven wiert” (9).

Commentaar

Bij die plechtige begrafenissen vertrok men pas ’s avonds om vijf uur, soms zes uur.  In de winter betekende dat dat de lijkstoet in het duister zijn weg baande zeker op weg naar het kerkhof na het beëindigen van de kerkdienst.  Die lijkstoet werd niet alleen door flambeeuwdragers (10) van de “Steedse Bollen” vergezeld maar soms ook nog eens door anderen zoals gildeleden.  Naast de religieuze betekenis en een vorm van eerbetoon kunnen we ook concluderen dat we hier te maken kregen met een echte fakkeloptocht.  In de kerk was de flambeeuw het symbool van “het ware licht” maar in de stoet fungeerde het ook als lichtbron.  Dat late uur schijnt geen uitzondering te zijn voor de plechtige begrafenissen.  Wilhelmus Herinckx, 12de bisschop van Ieper, werd begraven op 20 augustus 1678 “ten seven uren ’s avons” (Rond den Heerd, X, 1875, p. 300).  In de zomer kon men gemakkelijker een uur later beginnen.  Dit late uur heeft met status te maken.  Bij de laagste begrafenisklasse vond de dienst plaats omstreeks het eerste uur van de dag (…die 29 novembris (Blankenberge, 1779) ultimo classi circa primam diurnam…) (11).  Hoe later hoe belangrijker.  We zien verder dat er niet 24 stedebollen opgeroepen werden (toen nog het normale aantal) maar dat men soms rekende op 30 deelnemers en in twee gevallen op alle stedebollen.  Toen had men nog een overaanbod, later gold dit veel minder.  In de late 19de eeuw was men al blij wanneer men er twaalf bijeenkreeg.  Dat hoge aantal gold natuurlijk alleen voor de plechtige en dure begrafenissen.  In de dood is iedereen gelijk maar de ongelijkheid komt natuurlijk duidelijk tot uiting in de verschillende begrafenisklassen en de testamentaire voorbereidingen die men treft om dat te veruiterlijken.  Dat was al vanaf de Middeleeuwen (12).  De gewone man liet geen testament opmaken en werd ook nooit in de kerk zelf begraven maar op het kerkhof rond de kerk zonder zichtbaar grafmonument.  Er was dus sociale segregatie en dat werkt door tot op de dag van vandaag.

J. van Walleghem schrijft steeds stedeballen i.p.v. stedebollen. De betekenissen van bol en bal liggen dicht bij elkaar en zijn bijna synoniem.  Zo zijn oogbal en oogbol synoniemen van elkaar.  Bal en bol betekenen beide “rond voorwerp”.  Bol is oorspronkelijk een variant van bal.  Bal en bol komen al minstens zeven eeuwen naast elkaar voor (13).  De naam stedebollen is in Brugge tot 1921 gebleven onder de naam “Steedse Bollen” om de kinderen van de “stedeschool” aan te duiden als de vaste flambeeuwdragers (14).  In dit geval slaat de volkse benaming bolle (= hoofd) op het kort geknipte hoofdhaar van de leerlingen (15).

Vijf begrafenisklassen in 1787

De drie hierboven beschreven begrafenissen vonden respectievelijk plaats in 1787, 1789 en 1790.  Van 1780 tot 1790 regeerde bij ons de Oostenrijkse keizer Jozef II.  In 1784 vaardigde die een edict uit waardoor het verboden werd om nog rond of in de kerken te begraven.  De steden werden daardoor verplicht om kerkhoven buiten de stadspoorten aan te leggen (16).  De bepalingen van het edict werden niet overal even vlot uitgevoerd en dat gold ook voor Brugge, hoewel het nieuwe “Algemeen Kerkhof”, buiten de Katelijnepoort (het “Raapstuk”), op 1 november 1784 in gebruik genomen werd.

Op 7 februari 1787 werd door de Raad van de Procureur-Generaal te Brussel het “Taryf der Regten van Begraevinge” gedecreteerd dat op 18 januari 1788 in druk verscheen en op 18 juli 1788 ook werd afgekondigd door het stadsbestuur van Brugge (17).  Die nieuwe tarieven waren uniform voor de gehele Oostenrijkse Nederlanden en omvatten volgens art. I vijf klassen.

Voor de eerste klasse of hoogste dienst zeventien gulden en tien stuivers, voor de tweede klasse of gewone volle dienst vijftien gulden en twee stuivers, voor de derde klasse of halve dienst twaalf gulden en veertien stuivers, de vierde klasse werd “minsten Dienst” of Sola-Misse genoemd en kostte twee gulden en tien stuivers. Tot slot was er de vijfde klasse. Dat was voor diegenen die begraven werden zonder dienst of met een facultatieve gelezen mis. De prijs bedroeg een gulden. Die prijs van één gulden gold ook voor kinderen jonger dan 14 jaar op voorwaarde dat ze tot de bevoorrechte vier eerste klassen behoorden. Voor kinderen jonger dan 14 jaar van de vijfde klasse was het tarief tien stuivers. De armen waren vrijgesteld van begrafenisrechten. Art. IX bepaalde ook vrijstelling voor de religieuzen van de drie bedelorden: de Paters ongeschoeide Karmelieten, Kapucijnen en Recollecten.

Het decreet bepaalde ook dat de kerken geen begrafenisrechten meer mochten heffen.  Deze en andere hervormingen zouden zwaar gecontesteerd worden (18).  Er was ook niet veel animo om op het “Raapstuk” begraven te worden en veel hooggeplaatste burgers trachtten dit te ontlopen door zich bijvoorbeeld te laten begraven op het kerkhof van Sint-Kruis.  Dat was in 1790 het geval met Joannes de Caesemaecker.  De hogere clerus verzette zich hevig tegen tal van maatregelen van Jozef II.  Een sterk centraal gezag met een rationele en eenvormige ordening wees men af.

Het kerkhofedict zou uiteindelijk toch in ere hersteld worden door de Fransen met het decreet van 23 Prairial jaar XII (12 juni 1804).  Vanaf 21 april 1805 werd het Algemeen Kerkhof voorgoed in gebruik genomen (19). De stad werd toen decretaal eigenaar van het kerkhof zodat de kerkhofadministratie niet meer de bevoegdheid was van de kerkfabrieken.  Dit decreet van Prairial jaar 12 voorzag overigens dat men bij testamentaire beschikking nog altijd kon begraven worden op een ander kerkhof mits het betalen van 50 francs (20).  De rijken bleven geprivilegieerd.

Willy Dezutter

1 J. van Walleghem, Merckenweerdigste Voorvallen en Daegelijksche Gevallen. Brugge, 1787-1797, 8 dln. Uitgegeven door het Gemeentebestuur van Brugge tussen 1982-1997 o.l.v. Y. Van den Berghe. Deze kroniek wordt bewaard in het Brugse Stadsarchief.

2 A. Viaene, Het einde van een kathedraal. De Sint-Donaaskerk te Brugge verkocht en afgebroken, in: Biekorf, 50 (1949), 9, p. 169-180.

3 A. Van den Abeele, De langzame verdwijning van de Sint-Donaaskathedraal. 1799-1805, in: Biekorf, 84 (1984), 3, p. 317.

4 J. van Walleghem, Merckenweerdigste Voorvallen. Brugge 1787. Brugge, 1982,p. 37.

5 A. Van den Abeele, In Brugge onder de acacia. De vrijmetselaarsloge “La Parfaite Egalité” (1765-1774) en haar leden. Brugge, 1987, pp. 159-201 biografie van Charles Lauwereyns en p. 171 voor de begrafenis. Bespreking door W.P. Dezutter, De vrijmetselarij te Brugge in de 18de eeuw, in: Biekorf, 88, (1988), 2, pp. 187-200.

6 J. van Walleghem, Merckenweerdigste Voorvallen. Brugge 1789. Brugge, 1982,p. 38.

7 Fons Dewitte, 500 jaar vrye archiers van mynhere sint sebastiaen te Sint-Kruis-Brugge. Brugge, 1975, p. 73-76.

8 Fons Dewitte, op.cit. p. 76 afbeelding van het schilderij van Jan Beerblock (1734-1806) met J. de Caesemaecker als Sire.

9 J. van Walleghem, Merckenweerdigste Voorvallen. Brugge 1790. Brugge, 1985, p. 17 en p.160 noot 72.

10 De benaming flambeeuw is eigenlijk het West-Vlaams voor flambouw. Het komt van mnl. flambeeu (ook nog de schrijfwijze in de 18de eeuw), in het Frans flambeau, dat toorts of fakkel betekent. Een dikke wassen kaars, een “waschlicht”, werd in West-Vlaanderen ook een flambeeuw genoemd. www.etymologiebank.nl/trefwoord/flambouw

11 Overlijdensregister Blankenberge, register nr. 6 (1779). Antonius Kogghe , oud 19 jaar, verdronken in zee op 29 november 1779. Zie: V.V.F.-Krant, 6 (maart 1974), p. 2.

12 J. Dumolyn en K. Moermans, Distinctie en memorie. Symbolische investeringen in de eeuwigheid door laatmiddeleeuwse hoge ambtenaren in het graafschap Vlaanderen, in: Tijdschrift voor geschiedenis, 116 (2003), pp. 332-349.

13 https://onzetaal.nl/taaladvies/bol-bal

14 W. Dezutter, De Steedse Bollen in Brugge: flambeeuwdragers in de lijkstoet. Deel I de periode 1672-1883. In: Brugs Ommeland, 2017, 1, p. 3-20. Idem, deel II periode 1884-1921, Brugs Ommeland, 2017, 2, p. 59-74.

15 Naar gegevens van G. Gezelle maar gepubliceerd door Ad. Duclos in Rond den Heerd X, 7 maart 1875, p. 120

16 Voor dit edict van keizer Jozef II zie: A. Vandewalle, De 19de-eeuwse centrale begraafplaats van Brugge in historisch perspectief. In: Brugs Ommeland, 1986, 4, p.203-204.

17 Taryf van de Begraevenissen binnen de Stad Brugge. Van daten den 18 July 1788. Tot Brugge, By Joseph van Praet en Zoon, Drukker der Stad en Lande van den Vryen. (tweetalig Ned.-Fr, 8 p.) Privé-verzameling, Brugge. Er valt op te merken dat de Nederlandse tekst uitvoeriger is dan de Franse. Zie: A. Dewitte, Nederlands te Brugge op het eind van de 18de eeuw. In: Biekorf, 98 (1997), p. 71-76.

18 Y. Van den Berghe, Specifieke kenmerken van de Brabantse Omwenteling te Brugge 1787-1790. Handelingen van het colloquium over de Brabantse Omwenteling 13-14 okt. 1983. Centrum voor Militaire Geschiedenis, Brussel, 18 (1984), p. 211-218.

19 A. Vandewalle, op.cit. p. 207.

20 Mairie de Bruges. Des droits de l’Inhumation au Cimetière général de la Ville de Bruges. Uitvoering van het keizerlijk decreet op 30 Ventôse jaar 13 (21 maart 1805), getekend C. De Croeser, Meyer. Gezien en goedgekeurd 8 Germinal jaar 13 (29 maart 1805), F. Chauvelin, Prefect. Officieel aanplakbiljet met als drukker L’ Imprimerie de la Veuve Van Praet et Fils à Bruges. Privé-verzameling, Brugge.

Deze bijdrage verscheen in het tijdschrift Biekorf, West-Vlaams Archief voor geschiedenis, archeologie, taal- en volkskunde, 117 (2017), p. 361-367.

De verpachting van stoelen en banken in de kerk

Artikel 64 van het keizerlijk decreet op de kerkfabrieken van 30 december 1809 voorziet dat voor de stoelen en banken die door de kerkfabriek in de kerk worden opgesteld door de gebruikers een huurprijs moet betaald worden.

De artikels 64 t/m 67, die tot 2004 geldig waren, sommen we hier voor de duidelijkheid nog eens op.

Art. 64 “Het stoelgeld wordt, voor de verschillende diensten bepaald door een beraadslaging van het bureau; deze beslissing wordt in de kerk uitgehangen”.

Art. 65  “Het wordt uitdrukkelijk verboden, om het even welke reden, iets te ontvangen voor de toegang van de kerk, noch in de kerk iets meer te ontvangen dan het stoelgeld.  Meer nog, er worden in alle kerken een plaats voorzien van waarop de gelovigen die noch stoelen noch banken huren, gemakkelijk de goddelijke dienst kunnen bijwonen en de onderrichtingen aanhoren”.

Art. 66  “Het kerkmeestersbureau kan door de raad er toe gemachtigd worden de verhuring van de banken en de stoelen in eigen beheer te verrichten ofwel ze te verpachten”.

Art. 67  “Als de verhuring der stoelen verpacht wordt, heeft de aanbesteding plaats na drie aanplakkingen met telkens acht dagen tussenruimte; de aanbiedingen worden op het bureau der fabriek bij inschrijving ontvangen en in het bijzijn van de kerkmeesters wordt de aanbesteding aan de meestbiedende toegekend; dit alles wordt in het pachtceel vermeld en de beraadslaging waarbij het bedrag van het stoelgeld werd vastgelegd, wordt er bij gevoegd”.  (1)

De kerkfabriek kon zelf zorgen voor de inning van dat stoelgeld maar kon ook een stoeltjeszetter aanstellen.  In de 19de eeuw was dat dikwijls een stoeltjeszetster, een oudere vrouw (een ongehuwde alleenstaande, een weduwe) die dat combineerde met de job van poetsvrouw in de kerk. Indien het een man was, oefende hij dikwijls reeds het beroep uit van grafdelver.  Die aangestelde kreeg dan een vaste vergoeding of een deel van de opbrengst van de stoelgelden.  De kerkfabriek kon ook via een openbare aanbesteding overgaan tot verpachting.

P. Arnou, die de casus Zedelgem uit 1888 uitvoerig behandelde, geeft in bijlage het voorbeeld van het lastencohier met 17 artikelen waarin de voorwaarden worden opgesomd (2).  L.V.A[cker] gaf zijn indrukken weer over de verpachting in Ardooie (3).  Zo’n lastencohier werd standaard gebruikt door de kerkfabrieken en men mag er vanuit gaan dat men in elke Vlaamse parochie over dat onderwerp gegevens zal vinden.  We geven als voorbeeld Stalhille (4) en Oostende (5).  Dat was ook al algemeen voordat dit Franse decreet van kracht werd.  Dit is onder meer in 1727 het geval voor de kerkfabriek van de Sint-Jacobskerk in Brugge (6).

In Nederland bestond dit systeem van stoelenverhuur in de R.K. kerken maar ook in de 18de-20ste eeuw onafgebroken in de kerken van de Nederlandse Hervormde Gemeente.  In Nederland golden dezelfde pachtcondities als in België (Vlaanderen, Brussel, Wallonië).  De Napoleontische wetgeving uit 1809 is bijna twee eeuwen richtinggevend gebleven maar kwam natuurlijk niet uit de lucht vallen. In Frankrijk stemde het Franse parlement over alle kerkelijke aangelegenheden en al die decreten en ordonnanties werden steeds gedetailleerd gepubliceerd zoals “Le prix des chaises sera réglé pour les differens Offices et instructions de chaque tems de l’Année” uit 1749 (7).  Dat zijn bijna letterlijk dezelfde bewoordingen als art. 64 van het decreet van 1809, alleen de orthografie van het Frans is geëvolueerd: differens= différents, tems=temps.

Door de staatshervorming bestaat er nu een apart decreet in Brussel (ordonnantie), Wallonië en Vlaanderen (8). In Vlaanderen wordt alles geregeld door het decreet van 7 mei 2004 (9).  In Adegem (Oost-Vl.) ontving in 1845 stoelzetter Francies Martens twee centiemen per stoel.  Hierbij gaat het steeds om een jaarcontract.  De verpachtingsvoorwaarden werden in een reglement gegoten van 14 artikelen (10).  De verpachting in 1845 ging er door krachtens art. 66 van het decreet van 1809.  De pachters probeerden om zoveel mogelijk stoelgelden te innen maar heel wat parochianen probeerden daaraan te ontsnappen.  Daarom werd in Zedelgem het reglement aangepast want er waren er te veel die zich schuilhielden op het doksaal als zanger ! (11).  De zondagsplicht vervullen was een ernstige aangelegenheid en misverzuim was een doodzonde.  Maar voor een gezin met volwassen kinderen was het stoelgeld al een behoorlijke uitgave.

Zo werd in ieder van ons een kleine fraudeur geboren dat zich al vroeg uitte in het werpen van “slecht geld” in “de schale” tijdens de collecte en in het meegeven van afgesleten munten in de graven van overledenen (12).  De veerman van het schimmenrijk accepteerde kennelijk ook geld dat al lang uit omloop was. Men hoefde geen arme parochiaan te zijn om te besparen op het stoelgeld. De Brugse grootgrondbezitter Andries Van den Bogaerde (1726-1799) trok het stoelgeld dat hij betaalde voor zijn kinderen af van hun zakgeld (13).  Het stoelgeld bestaat nog steeds en wordt overeenkomstig de richtlijnen van het bisdom overgemaakt aan de kerkfabriek en dat dikwijls na het inhouden van een bedrag voor een goed doel.  Het stoelgeld in het bisdom Brugge bedraagt thans 20 eurocent.  De stoeltjeszetster als kleurrijke figuur kreeg veel aandacht in zowel de literatuur (Gerard Walschap) als de beeldende kunst (Jules De Bruycker) en werd bezongen door regionale historici zoals G.P. Baert (14) en de onvolprezen Magda Cafmeyer (15).  Ook lexicografisch bleef ze bestaan (16). Ze behoorde bij het “meubilair” van de kerk zoals de koster en hulpkoster, de roedrager, de suisse, de organist, de zangmeester, de grafdelver, pastoorsmeid en andere beoefenaren van kleine officies.  De stoeltjeszetster kon als het moest ook optreden als kerkwachter. Maar vooral was zij een onderdeel van de sociale economie.  Voor een weduwe was het naast toewijding eerst en vooral een aanvullend inkomen.

Willy Dezutter

1  Vertaling van het Décret impérial concernant les fabriques des églises. 30 dec. 1809. www.ejustice.just.fgov.be

2  P. Arnou, Stoelgeldverpachting te Zedelgem in 1888. In: Biekorf, 87 (1987), p. 397-405.

3  L.V.A[cker], Verpachting van kerkstoelen. In: Biekorf, 117 (2017), p. 114-115 en vraagwinkel Biekorf (2016-4).

4  M. Desmedt, Inventaris van de kerkfabriek en de parochie Stalhille. Rijksarchief, Brussel, 2002, p. 8 nr. 33. Verpachting van kerkstoelen 1895 in de Sint-Jan-de- Doperparochie.

5  Overeenkomst tussen de kerkfabriek van de Sint-Petrus en Pauluskerk (Oostende) en Justine Persoons, weduwe Gheselle, i.v.m. ontvangsten van stoelgeld en het onderhoud van de kerk (1891). Stadsarchief Oostende, www.oostende.be/archief.

6  W. Rombauts, Het oud archief van de kerkfabriek van Sint-Jacob te Brugge (XIIIde – XIXde eeuw), deel I, Rijksarchief Brussel, 1986, Inventaris nr. 191. Stoeltjeszetter, 1727.

7  Les Loix ecclésiastiques de France dans leur ordre naturel et une analyse des livres du droit canonique conféres avec les Usages de L’Eglise Gallicane. Nouvelle edition, revue, corrigée et augmentée par feu Louis de Hericourt, Avocat en Parlement. Paris, MDCC.LVI. (1756), p. 914, art. XXXV (1749) en Traité des Bénéfices ecclésiastiques, dans lequel on concilie la Discipline de l’ Eglise avec les Usages du Royaume de France. Par feu P. Gohard, tome sixième, Paris , MDCCLX.V (1765), p. 572 art. XXIII en XXIV Le prix des chaises.

8  We kunnen dit hier niet allemaal ontleden; Biekorf is niet het “Rechtskundig Weekblad”.  Het is wel belangrijk op te merken dat het nu toegelaten is om toegangsgeld te vragen voor culturele evenementen in de kerk.

9  Decreet betreffende de materiële organisatie van de erkende erediensten (7 mei 2004). Art. 51 De opbrengsten en ontvangsten van de kerkfabriek. https://codex.vlaanderen.be Het kerkmeestersbureau heet nu “De raad”; kerkfabriek is nu kerkbestuur en kerkraad. De hoofdterm kerkfabriek bleef wel behouden.

10  P. Van Cleemput, Openbare verpachting van kerkstoelen te Adegem. In: Ons Meetjesland, 8 (1975), 2, p. 49-51.

11  P. Arnou, op.cit. p. 401-402.

12  W.P. Dezutter, Dodenmunt, penningkeerse en absolutiebrief. In: Miscellanea Prof. em. dr. K.C. Peeters, Antwerpen, 1975, p.193-206, i.c. p. 199-200.

13  Andries Van den Abeele, Andries Van den Bogaerde (1726-1799): politiek, botanica en grootgrondbezit in Brugge en omgeving tijdens de 18de eeuw, in: Handelingen van het genootschap voor geschiedenis te Brugge, 2002, p. 80-124.

14  G.P. Baert, Stoelgeld en stoelzetterij, in: Biekorf, 66 (1965), p; 117-120.

15  D. Callewaert, Magda Cafmeyer. Een halve eeuw (1933-1983) Biekorfbijdragen, in: Biekorf, 101 (2001), p. 210-214.

16  I.M. Calisch en N.S. Calisch, Nieuw Woordenboek der Nederlandsche taal. Tiel, 1864, p. 1281 en Van Dale Groot Woordenboek van de Nederlandse Taal. Utrecht-Antwerpen, veertiende, herziene uitgave, 2005, p. 3409.

Deze bijdrage verscheen in het tijdschrift BIEKORF, West-Vlaams Archief voor geschiedenis, archeologie, taal-en volkskunde. 117 (2017).