In Biekorf 2022, 2, wordt op p. 165 een foto gereproduceerd van het burgemeestersportret van de politicus en herenboer Auguste Wieland (1756-1833) (1). Er bestaat geen eigentijds portret van hem en we zullen hier uiteenzetten wanneer die vrije interpretatie van zijn portret tot stand kwam.
Tijdens het bombardement van Oostende in de Tweede Wereldoorlog brandde in de nacht van 27 op 28 mei 1940 het oude stadhuis aan het Wapenplein totaal af. Het stadsarchief ging hierbij verloren maar ook de schilderijen met onder meer de portretten van de burgemeesters. Begin jaren vijftig kreeg de Oostendse kunstschilder Emile Bulcke (1875-1963), tijdens het burgemeesterschap van de liberaal Adolphe Van Glabbeke (19O4-1959), van het gemeentebestuur de opdracht om een nieuwe portrettengalerij van de burgemeesters samen te stellen. Adolphe Van Glabbeke was burgemeester van Oostende van 1953 tot aan zijn plots overlijden in 1959.
Emile Bulcke , die de opdracht aanvaardde, was in zijn tijd de meest gerenommeerde portretschilder van Oostende (2). Hij had die opdracht aangenomen maar het zou een titanenwerk worden wegens het gebrek aan documentatie en de wil om het zo natuurgetrouw mogelijk uit te voeren. Op 30 juni 1956 werd de reeks nieuwe portretten officieel voorgesteld met een tentoonstelling in de leeszaal van het nieuwe Kursaal (3) die doorging tot 16 juli 1956. De kunstenaar was toen al 81 jaar oud. In totaal waren het 16 portretten van de volgende burgemeesters:
Jacques Chevalier 1641-1644
Arnould Hoys 1761-1778
André Van Iseghem 1788-1794 en 1805-1814
Charles Delmotte 1814-1821
Jean-Baptiste Serruys 1821-1831
Jean-Baptiste Lanszweert 1831-1836
Henri François Serruys 1836-1860
Jean Van Iseghem 1861-1882
Charles Janssens 1882-1887
Jacques Montagnie 1888-1892
Alphonse Pieters 1892-1912
Auguste Liebaert 1912-1919
Edouard Moreaux 1920-1940
Henri Louis Emile Serruys 1940-1941 en 1944-1952
Louis Van den Driessche 1952-1953
Adolphe Van Glabbeke 1953-1959
Adolphe Van Glabbeke schonk zijn portret aan de Stad Oostende en Emile Bulcke schonk het portret van Alphonse Pieters wiens portret hij reeds geschilderd had in 1920 maar in de brand van 1940 gebleven was. In de 17de en 18deeeuw waren er natuurlijk nog meer burgemeesters geweest maar voor de kunstschilder was het onmogelijk om dat te reconstrueren op het gevaar af om met totaal verzonnen portretten af te komen. Goed geschilderd maar imaginair. Maar waar lezen we de naam van Auguste Wieland ? Emile Bulcke vulde in 1956-1957 de reeks aan met de portretten van A. Wieland , van 1 juli 1797 tot 29 juli 1798 burgemeester (voorzitter van de municipale raad) en van Thomas Blake jr. (1765 ?- na 1805) (4).
In totaal gaat het dus om 18 portretten die nu nog in het nieuwe stadhuis hangen, Vindictivelaan 1. Die reeks werd aangevuld met de portretten van de meer recente burgemeesters. Het portret van Auguste Wieland is fantasie maar geprojecteerd naar de oorspronkelijke tijd niet geheel fantasieloos. Het doet geen afbreuk aan het talent van Emile Bulcke. Dat was een portretschilder pur sang.
Willy Dezutter
1 Koenraad Vandenbussche, Auguste Wieland (1756-1833), in: Biekorf, 122 (2022), 3, p. 163-199 met afb. p. 165.
2 N. Hostyn, Vergeten Oostendse schilders. VII. Emile Bulcke, in: De Plate, 8, (1979), 3, p. 3-12 en N. Hostyn, Emile Bulcke kunstschilder en beeldhouwer 1875-1963. Museum voor Schone Kunsten, Oostende, 1989.
3 Gebouwd in 1950 in modernistische stijl naar de plannen van de Antwerpse architect Léon Stynen (1899-1990).
4 J. Parmentier, Het gezicht van de Oostendse handelaar. Studie van de Oostendse kooplieden, reders en ondernemers actief in de internationale maritieme handel en visserij tijdens de 18de eeuw. Oostende (Historische Publicaties 11) 2004, p. 46-47.
Dit artikel verscheen in het tijdschrift Biekorf, 122 (2022), 3, p. 378-380.
Addendum
Thomas Blake Jr.
De historicus Koenraad Vandenbussche vond de juiste geboorte- en sterfdatum van Thomas Blake die van 21 januari 1801 tot 25 april 1805 burgemeester was van Oostende. Hij werd geboren in Oostende op 8 maart 1758 en overleed in Eernegem op 25 januari 1828. Op het tijdstip van overlijden verbleef hij in Eernegem in het huis van zijn oudste dochter Helena, weduwe van notaris Pieter Farazijn (1).
1 Koenraad Vandenbussche, Over Oostends burgemeester Thomas Blake Jr (1758-1828), in : Biekorf, (122), 2022, 4, p. 499-501.
In 1881 stichtte Rodolphe Salis (1851-1897) op het nr. 84 van de Boulevard Rochechouart, aan de voet van de Butte Montmartre, in Parijs het cabaret “Chat Noir”. Dit artistiek en literair café werd wereldberoemd (1).
In juni 1885 verhuisde Salis, met een opgemerkte optocht door de straten van Parijs, naar het adres Rue Laval 12. Het was daar dat Aristide Bruant (1851-1925) in 1885 zijn beroemde ballade “Autour du Chat Noir” lanceerde.
Geïnspireerd op het Parijse voorbeeld stichtte men in Brugge eveneens een “Chat Noir” weliswaar met een meer literair karakter. Maar het bier van lid en brouwer Jules D’Hoedt (1843-1904) was volgens de bewaard gebleven notulen “délicieuse et hygiënique”.
Op 14 oktober 1894 kwam men voor het eerst samen in het zaaltje van het café “Lion Belge” in de Langestraat nr. 137 recht tegenover de kazerne van het 3de Regiment Lanciers. Dit was de officiële oprichtingsvergadering. De stichter-voorzitter was de kunsthandelaar Camille Verhaeghe (1847-1908) (bekend door het huis met de houten gevel aan de “Botanieken Hof”), de militair Alfred Algrain (1850-1918), commandant van de Genie en in 1892 de eerste voorzitter van de Cercle photographique de Bruges (2) en verder zijn kaartersmaat in café Vlissinghe (3), de kantoorbediende (“commis”) bij de Genie Auguste Bricusse (geb. te Tintigny, prov. Luxemburg op 21 juli 1845). En tot slot de bekende Brugse kunstschilder Flori Van Acker (1858-1940) die meteen een zwarte kat in houtskool tekende op de schouw van de Lion Belge.
Dit viertal ging over tot het rekruteren van nieuwe leden en vanaf januari 1895 beschikte men over een voldoende aantal om de vereniging structuur te geven (4).
Vanaf de start was men op zoek naar een “Sire” (een Rodolphe Salis) en ze vonden die in de persoon van de edelman en vrijgezel Alphonse van Hamme de Stampaertshoucke (1852-1903). Hij werd “le Roi du Chat Noir”. Hij trad zelf op als peter van de edelman Aquilin Arents de Beertegem (1849-1923) die kan beschouwd worden als de mecenas van deze Kring. Reeds op 20 juni 1895 schonken beide edellieden een prachtige vergadertafel met in het midden een gesculpteerde zwarte kat en de familiewapens van beide schenkers (5).
De spil van het genootschap werd atheneumleraar Pierre Huybrechts (1861-1928), de secretaris (6) die de notulen opstelde en ze rijk illustreerde. De “Chat Noir” werd dank zij hem een bloeiende “cercle artistique” met tal van activiteiten: het inrichten van literaire voordrachten, het organiseren van concerten en kunsttentoonstellingen en daarnaast hield men het ook op de ontspanning door het beoefenen van het kaartspel en het organiseren van wedstrijden op de teerlingbak. Ze bezaten ook een leeskabinet en een spaarkas. In 1898 telde men 43 leden. Vanaf 1901 verminderden de activiteiten die tenslotte uitdoofden nog voor de Eerste Wereldoorlog (7).
Van de Brugse “Chat Noir” zijn een aantal relicten bewaard gebleven zoals de originele sprekerston en de affiche van Théophile Steinlen die men kan terugvinden in de herberg “In de Zwarte Kat”, de museumherberg van het Volkskundemuseum op de hoek van de Rolweg en Balstraat (ingang museum en herberg via Balstraat 43). Deze museumherberg werd geopend op 27 augustus 1982 (8). De introductie van de levende mascotte, de zwarte kat Aristide, gebeurde door conservator Willy Dezutter op 8 juni 1984. Op 29 juni 1973 werd het museum officieel geopend. Dit vijftigjarig bestaan werd gevierd op 25 juni 2023 en bij die gelegenheid werd Aristide V gepresenteerd door Geert Souvereyns, de coördinator van het Volkskundemuseum.
De affiche van de Tournée du Chat Noir van Théophile Steinlen (1896)
De illustrator Théophile Steinlen (9) werd geboren op 10 november 1859 in Lausanne (Zwiterland) en kwam in 1881 naar Parijs waar hij zal overlijden op 14 december 1923. In 1882 leerde hij Rodolphe Salis kennen en sinds 1883 werkte hij mee aan zijn weekblad “Chat Noir”. Hij maakte illustraties voor “Les Contes du Chat Noir” van Salis en in 1898 verscheen zijn map “Dessins sans paroles des Chats”. De grote attractie van de “Chat Noir” waren de voorstellingen van het “théatre d’ombres”. Vanaf 1896 trok Salis met dit schaduwspel van Henri Rivière ook op rondreis. Het is voor deze gelegenheid dat Steinlen de bekende affiche maakte “Tournée du Chat Noir”. Het werd gemaakt volgens de stijlprincipes van de art nouveau. De Brugse Zwarte Katten hebben, in dezelfde stijl en lettertype, de tekst gewijzigd met het opschrift “Hier in de Zwarte Kat is te bekomen droog en nat”.
De affiche van de Brugse “Chat Noir” (1896, met latere aanpassingen). Afm. 140 x 105 cm.
In de Brugse “Chat Noir” werd voor de correspondentie overwegend het Frans gebruikt maar het Nederlands was voor hen geen vreemde taal. Daar is de invloed van het Brugse Willemsfonds (opgericht in 1872) debet aan als verdediger van de taal. Het Brugs exemplaar, voorzien van het monogram van Steinlen en de tekst Imp. Charles Verneau, 114 Rue Oberkampf Paris, is bijgevolg een originele steendruk maar voorzien van een Brugse inbreng. Rodolphe Salis stierf op één van zijn tournees in 1897. Dit betekende meteen het einde van de “Chat Noir” in Parijs. De volledige collectie van zijn “Chat Noir” werd van 16 tot 20 mei 1898 geveild in het veilinghuis Drouot in Parijs.
De aankondiging van de veiling van de “Chat Noir” in Parijs in Hotel Drouot, 16-20 mei 1898. Uit: Journal des Ventes, nr.10, Bruxelles, rue de Putterie 253, van zondag 15 mei 1898.
2 Andries Van den Abeele, Alfred Algrain en de Brugse kunstfotografie, in: Brugs Ommeland, 62, (2022),1,p.11-45, vooral p.11-16.
3 Willy Dezutter, Woord Vooraf, in: Eduard Trips, Café Vlissinghe 1515-1985. Een eeuwenoude Brugse herberg, Brugge, 1986, p.5.
4 W.P. Dezutter, De Zwarte Kat. Mythe en werkelijkheid van een Brugse kunstkring (1894-1901), in: Jaarboek 1997-99 van de Stedelijke Musea, Brugge, 2000, p. 214. Samenvatting van de museumvoordracht van 26 en 27 januari 1997.
5 Willy P. Dezutter, De tafel (1895) van de Brugse “Chat Noir”, in: Jaarboek 1991-1992 van de Stedelijke Musea, Brugge, 1993, p.60-62.
6 W.P. Dezutter, Pierre Huybrechts en de Zwarte Katten, in: E. Trips (red.), Mijlpalen uit de geschiedenis van het Koninklijk Atheneum te Brugge, Brugge, 1987,p. 28-29.
8 Willy Dezutter, Van Museum van Folklore naar Stedelijk Museum voor Volkskunde. Een Brugse metamorfose met hindernissen: 1936 tot 1973 en 1973-1982, 1989 en 2003, in: Brugs Ommeland, 59 (2019) ,2, p.80.
U kunt uit dit artikel citeren mits bronvermelding met de volgende referentie: Willy Dezutter, De affiche van de Brugse “Chat Noir” (1896), op willydezutter.be [online] geraadpleegd op … (datum).
In zijn bijdrage over West-Vlamingen die in 1815-1830 lid waren van de Tweede Kamer vermeldt John Aspeslagh (1) Franciscus-Xaverius de Langhe ( Ieper 3 december 1785 – Schaarbeek 8 oktober 1853) als logelid maar zonder verdere specificatie. Maar daarom is het niet minder juist. Hij bleef wel geen actief lid meer ten tijde van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden en ook later, na het stichten van het Grootoosten van België (1833), zien we hem niet meer terug in logeverband.
In maçonnieke kringen maar ook daar buiten huldigt men de stelling eens vrijmetselaar, altijd vrijmetselaar, alsof de inwijding of initiatie een onuitwisbaar sacramenteel merkteken zou zijn. Zelfs al wordt men slechts vijf maanden voor zijn dood ingewijd, zoals dit het geval was in 1778 met Voltaire (1694-1778), dan nog zal men graag de hele carrière proberen te recupereren. In de Franse Tijd komen we de naam van F. de Langhe tegen op de tableau (gedrukte ledenlijst) van 1813 van de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord” (R.A.N.) die actief was van 1803-1831 (2). Op die ledenlijst (3) komen in totaal 45 namen voor; in 1811 telde de werkplaats 37 leden, maar in 1818 tijdens de Hollandse periode was dit gestegen tot 73. F. De Langhe staat er vermeld als Auditeur au Conseil d’Etat, Sous-préfet de l’ Arrondissement de Bruges met de graad van apprenti (leerling). Hij was in de Franse periode inderdaad auditeur bij de Raad van State (Conseil d’Etat de l’Empire Français) en sous-préfet (onderprefect) van 1811-1814 (4). Hij was dus, zoals zovele anderen, een trouwe Franse ambtenaar, waarbij Waterloo zou zorgen voor de carrièreswitch. Hij staat ook bekend als F. de Langhe de Vischwalle (5). Van 1819-1830 was hij lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal.
Als merkwaardigheid valt nog te vermelden dat zijn maçonniek diploma bewaard bleef (6). Dit meesterdiploma werd uitgereikt op 18 december 1813 (7). Hij ontving dus de drie symbolische graden van leerling, gezel en meester in één jaar. Dat was in die tijd niet ongewoon; nu doet men daar drie jaar over. Het diploma draagt 16 handtekeningen van medebroeders. De belangrijkste naam op het diploma werd echter met inkt uitgewist en wel die van de kandidaat zelf. Maar in de rand is de naam van de titularis na het ne varietur duidelijk leesbaar. Het verdonkermanen is dus mislukt. Het was de Brugse kleermaker Joseph Staffijn (1804-1851) die in zijn laatste levensdagen de maçonnieke documenten (nu Archief Bisdom Brugge – ABB – Vrijmetselaarsfonds C 536 en C 537) naliet (8) en men oordeelde het klaarblijkelijk opportuun om die naam te schrappen. de Langhe overleed in 1853 en bij het overlijden van Staffijn in 1851 was de Belgische maçonnerie al een andere richting aan het uitgaan, het werd militant liberaal.
Théodore Verhaegen (1796-1862), een grote tegenstander van artikel 135 van de statuten van het Grootoosten van België, had in 1850 al eens het voorstel gedaan om aan de loges toe te laten om over godsdienst en politiek te spreken. Het artikel 135 verbood dat. Toen hij in 1854 aantrad als grootmeester werd dat artikel dan ook afgeschaft. Dat zorgde voor een nieuwe oriëntatie van de Belgische vrijmetselarij.
Félix Joseph Frans de Ghelcke (Ieper 1 april 1784 – Ieper 10 juni 1824) (9) was eveneens lid van “La Réunion des Amis du Nord”. Op de tableau van 1818 staat hij als leerling en in 1819 als meester maar in de rubriek membre non-résidans met verblijfplaats Ieper. Hij was toen nog geen kamerlid maar Député des Etats provinciaux. Van 1820-1823 was hij lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Hij werd ongetwijfeld ingewijd in Brugge want bij de loge “L’Amitié” (gesticht in 1803) in Kortrijk wordt hij niet vermeld (10). De loge “Amicitia” in Ieper werd pas opgericht in 1838 (11). Félix de Ghelcke de Gracht, werd op 1 april 1784 geboren in Ieper en overleed, ten gevolge van een ernstige ziekte, in Ieper op 10 juni 1824. Op 27 juli 1808 was hij gehuwd met zijn cousine germaine maternelle Charlotte Narcisse Liévine Huughe de Peutevin (17 september 1787- Ieper 22 juli 1844) (12). Zij was de dochter van de burgemeester van Ieper en de Ghelcke liet na zijn overlijden zeven minderjarige kinderen na.
de Ghelcke was van 17 oktober 1820 tot 20 oktober 1823 lid van de Tweede Kamer maar kon door ziekte de eed niet meer afleggen voor een tweede termijn. In 1828 werd zijn erfelijke adel erkend ten gunste van de weduwe en de kinderen. Op 1 december 1819 werd in Brugge onder impuls van H.J. Schuermans (procureur des Konings in Brugge) en J.C. Spruyt (vice-voorzitter van de rechtbank in Brugge), beiden prominent lid van “La Réunion des Amis du Nord”, respectievelijk als redenaar en adjunct-redenaar, de Koninklijke Maatschappij van Vaderlandsche Taal- en Letterkunde opgericht (13). Félix de Ghelcke was buitenlid van de “Maatschappij”. Dit onderstreept ondubbelzinnig zijn regeringsgezindheid.
Men zou kunnen stellen dat de leden van La Réunion des Amis du Nord in de Franse Tijd allemaal Fransgezind waren maar dat geldt niet meer voor de Hollandse Tijd waar we vanaf 1827 bepaalde leden zien vertrekken om patriot te worden, zoals Constantin Rodenbach (1791-1846) en anderen die blijven als orangist.
De naamdragers van de Belgische adellijke familie Van de Walle de Ghelcke (de Ghelcke toegevoegd sinds 1910) stammen af van Jacques Van de Walle (1766-1813) die in 1808 Chevalier d’Empire werd (14). In 1800 was hij procureur bij de Criminele Rechtbank van het departement van de Leie en in 1808 komt hij voor op de ledenlijst van R.A.N. om in 1811 achtbare meester (voorzitter) van zijn loge te worden waar hij in 1813 opgevolgd werd door de uit Nieuwpoort afkomstige reder François Bertram (1766-1826) die in Sint-Kruis (Brugge) woonde in het kasteel Veltem (15).
Willy Dezutter
U kunt uit dit artikel citeren mits bronvermelding met de volgende referentie: Willy Dezutter, François-Xavier de Langhe (Ieper 1785 -Schaarbeek 1853) en Félix de Ghelcke (Ieper 1784 – Ieper 1824), leden van de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord” op willydezutter.be [online] geraadpleegd op …(datum).
1 John Aspeslagh, West-Vlamingen in de Tweede Kamer (1815-1830), in: Biekorf, 115 (2015), p. 143 en 144.
2 Willy P. Dezutter, De loge “La Réunion des Amis du Nord” (1803-1831) in Brugge, in: Brugs Ommeland, 2010,1,p. 39-51.
3 Tableau uit 1813 (afm. 89×57 cm), gedrukt bij E.J. Terlinck, Brugge. Verzameling Willy Dezutter, Brugge. Emmanuel-Jacobus Terlinck (1778-1834) werd ingewijd bij R.A.N. op 16.8.1812. Hij werd de feitelijke drukker van de loge. Hij nam ontslag uit de loge op 1.1.1826. Zijn naam werd ook Teirlinck gespeld.
4 J. Aspeslagh, op.cit. p. 144.
5 Dirk Vandepitte, De Liberale Partij in vijf steden van de Westhoek (Ieper, Diksmuide ,Veurne, Nieuwpoort, Poperinge), onuitgegeven licentiaatsverhandeling Rijksuniversiteit Gent, 1970-1971, bijlage I, lijst van vooraanstaande liberale personen, p. IV. Zijn grafsteen bevindt zich op het kerkhof van Laken. Cfr. Aug. Vandermeersch, De Langhe François-Xavier, Biographie Nationale, deel V, Brussel, 1876 kol. 315-318. F. de Langhe behoorde tot de 70 rijkste inwoners van West-Vlaanderen.
6 Archief Bisdom Brugge (ABB), Vrijmetselaarsfonds C 536.
7 Standaardmodel van de drukkerij F. Brun , Rue Saint-Honoré, no 120, Parijs. F. Brun, zelf vrijmetselaar, was uitgever van maçonnieke literatuur. Bibliographie de la France ou Journal Général de l’ Imprimerie et de la Librairie, Parijs, 1826, p. 368.
8 Andries Van den Abeele, “La Réunion des Amis du Nord” à Bruges. Une résurrection manquée 1837-1838. Brugge, 1986, p. 29 en W.P. Dezutter en E.J. Trips, Van blauwververij tot logegebouw, in: Brugs Ommeland, 34 (1994), 2, p. 67-86, vooral p. 78-81 over Joseph Staffijn.
9 J. Aspeslagh, op.cit. p. 43.
10 Andries van den Abeele, De Kortrijkse Vrijmetselaarsloge “L’Amitié” 1803-1833. Kortrijk, 1989. Verschenen in de Leiegouw, XXXI, 1989, pp. 1-134 en als afzonderlijke druk.
11 Jeffrey Tyssens en Dominiek Dendooven (red.), De Heeren broederkes van den Moortelbak. 250 jaar vrijmetselarij in West-Vlaanderen, Brussel, 2015,p. 59.
12 Notice historique sur la famille de Ghelcke. Genescan 1.free. fr /familles/deGhelcke/thumb.html
13 Deze “Maatschappij” werd uitstekend gesitueerd door Karel De Clerck, Letterkundig leven te Brugge in de Hollandse tijd, in: Spiegel der Letteren, 1963, p. 270-298, vooral p. 278-279. Zie ook: Nele Bemong, e.a. (red.), Naties in een spanningsveld. Tegenstrijdige bewegingen in de identiteitsvorming in negentiende- eeuws Vlaanderen en Nederland. Hilversum, 2010, p.90 voor de rol van H. Schuermans op cultureel vlak, ook in Brussel waar hij toen als nieuwe procureur was aangetreden. Henri Joseph Schuermans (1788-1857) was in 1818 redenaar van R.A.N. in Brugge.
14 Andries Van den Abeele, De noblesse d’Empire in West-Vlaanderen, in: Biekorf, 102, (2002), p. 309-332.
15 Willy Dezutter, François Bertram-Boudeloot (1766-1826), Achtbare Meester van de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord” in relatie tot de kunstschilder Joseph Denis Odevaere ( Brugge 1775-Brussel 1830), in: Brugs Ommeland, 62, (2022), 3, p. 200-206.
François-Xavier-Joseph Bertram werd geboren op 19 november 1766 in Nieuwpoort als zoon van de Nieuwpoortse reder Joannes (Jan) Bertram en van Dorothea Barbara De Man. Hij overleed op zijn kasteel te Sint-Kruis (Brugge) op 9 februari 1826 (1).
Hij huwde met Catharina Boudeloot, de dochter van de machtige Nieuwpoortse reder Norbert Boudeloot en Catharina Fockedey. Hij dankte zijn fortuin aan de visvangst (2) en de zeehandel. François Bertram was eigenaar van een aantal schepen die vanuit Nieuwpoort en Oostende uitvoeren (3).
Op 7 januari 1813 deed hij zijn intrede als maire van Nieuwpoort maar op 25 januari 1814 werd hij al vervangen door Frans De Brauwere. Bleek dat Bertram vanuit een handelshuis in Nieuwpoort zijn bedrijven leidde maar in Sint-Kruis woonde. In 1811 was hij ook aannemer van wegenbouw ! Hij was grondeigenaar (o.m. in Veurne en Nieuwpoort) en huizenbezitter. Hij verpachtte herbergen (herberg het “Gouden Hoofd” in de Steenstraat in Brugge) en hofsteden (in o.m. Adinkerke en Houtem). Als ondernemer kwam hij in Brugge in verschillende besturen terecht zoals in de Kamer van Koophandel (in 1816, in 1825 ondervoorzitter).
Ook in het verenigingsleven is hij zeer actief. Lid van de Sint Sebastiaansgilde (Brugge) op 17 juli 1795 en stadhouder in 1810 (4), idem in de Sint-Jorisgilde (Brugge), lid in 1802 en stadhouder in 1811 en hoofdman van 1816-1826 (5). Van 1801 tot 1825 was hij lid van de Société Littéraire. Daar gaf hij in 1825 ontslag, wellicht om gezondheidsredenen (6). Hij was in 1820-1826 ook lid van de botanische vereniging Flora (7). Deze Brugsche Societeyt van Flora werd gesticht in 1807.
Op de ledenlijst van de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord” (R.A.N.) van 1805 komt hij voor met de meestergraad en met als functie derde expert (onderzoeker of keurmeester). Dat was een typische functie voor een jonge meester. In 1805 waren er vijf experts actief die elkaar konden vervangen. Hij werd in die loge als membre né ook ingewijd als leerling en gezel. In 1808 bezit hij de Rozenkruisersgraad. Sinds 5 augustus 1806 was er aan de loge La Réunion des Amis du Nord een kapittel verbonden met een stelsel van zeven “Hoge Graden”. De hoogste graad was die van Souverein Prins van het Rozenkruis. François Bertram was in de Hollandse tijd ook actief binnen het Souverein Kapittel van zijn werkplaats. In 1813 wordt hij de Achtbare Meester of voorzittend meester van zijn loge. In 1811 maakte hij geen deel uit van de “Commissie van Officieren-Dignitarissen” zodat hij als niet-bestuurslid verkozen werd als eerste onder zijns gelijken.
Tableau van La Réunion des Amis du Nord 1813. Detail van de hoofding. (Verzameling Willy Dezutter, Brugge – foto Willy Dezutter)
Tijdens zijn veneralaat (de driejarige bestuursperiode als Vénérable Maître) was ook de bekende neoclassicistische kunstschilder (8) Joseph Denis Odevaere (1775-1830) (9) lid van R.A.N. Hij staat op de ledenlijst die de toestand weergeeft op 24 juni 1813 (10) als apprenti (leerling) en met als verblijfplaats Rome. J. Odevaere verbleef acht jaar in Italië (o.a. in Rome) van eind oktober 1805 tot einde 1813 (11). Het kan echter ook zijn dat hij al in 1812 terugkeerde. In dat jaar was hij in Parijs en op 22 november 1812 wordt hij gesignaleerd in Gent (12). Dan ben je snel in Brugge. Wellicht was hij ruim zeven jaar in Rome en al terug in Brugge eind 1812 (13). In ieder geval moet hij in de eerste helft van 1813 fysiek aanwezig geweest zijn op een logezitting in Brugge als kandidaat-vrijmetselaar. In 1814 werd hij in Brugge bij La Réunion des Amis du Nord zowel bevorderd tot gezel als verheven tot meester (14), niettegenstaande hij toen ook al een schildersatelier had in Brussel. François Bertram was zijn initiator.
Joseph Odevaere werd dus ingewijd in 1813. Begin 19de eeuw (wellicht rond 1800) liet F. Bertram een bestaand kasteel in Sint-Kruis ombouwen in Empirestijl dat bekend staat als het Kasteel van Veltem (15). Het werd in 1969 afgebroken en op die plaats staat sinds 1971 het intercommunale zwembad Interbad. Aan de binnenkant van de koepel van het kasteel bevond zich een kunstwerk van Joseph Odevaere dat de muzen van de dichtkunst, de muziek en de dans voorstelde. Blijkens een bewaard gebleven verslag van Flori Van Acker (1858-1940), directeur van de Brugse Academie, zou het uitgevoerd zijn in 1813 (16). Bertram en Odevaere kenden elkaar van R.A.N. in de verhouding initiator-geïnitieerde. De handtekening van Joseph Odevaere staat ook op het meesterdiploma uit 1813 (17) van François-Xavier De Langhe ( Ieper 1785 – Schaarbeek 1853) die van 1811 tot 1813 sous-préfect was in het Leiedepartement. Dat diploma werd uitgereikt op 18 december 1813. Odevaere tekende als gewoon lid en niet als officier-dignitaris en was op die datum in Brugge en aanwezig op de zitting van zijn loge.
Op 25 juni 1815 werd hij hofschilder van Koning Willem I maar hij bleef lid van La Réunion des Amis du Nord tot 1824. Wel was hij frequent afwezig wegens verblijf in het buitenland (bijv. in 1817 in Parijs) en betaalde dan achterstallig zijn lidgeld. Dat neemt niet weg dat hij in Brussel ook lid werd van de sterk orangistische loge L’Espérance (1805-1837). Het was geen affiliatie van Brugge naar Brussel maar een dubbellidmaatschap. Joseph Denis Odevaere was een stamboek vrijmetselaar. Zijn vader Anselmus Odevaere (Brugge 1744 – Brugge 1810), advocaat bij de Raad van Vlaanderen te Gent, werd in 1766 opgenomen in de loge La Discrète Impériale in Aalst. Zijn beide zonen Joseph Denis en Anselmus junior ( 1779-1839) werden lid bij R.A.N. in Brugge.
De stichtend achtbare meester van R.A.N. (opgericht 29 mei 1803) was Edmond Delecourt (Arras/Frankrijk 1773- Lille/Frankrijk 1832) (18) adjudant-général et sous-inspecteur aux revues. Als Franse militair gelegerd in Brugge was hij al goed geïntegreerd en huwde in Brugge op 21 mei 1801 met Anne-Thérèse Odevaere, dochter van Engelbertus (Ange) Odevaere (1742-1795) en Jeanne Wybo (1742-1824). Anne Odevaere was een nicht van Joseph Odevaere. Hij stond dus dicht bij de bron maar bleef ook trouw aan de stam. Valentin Jacoby (1759-1811) staat op de ledenlijst van R.A.N. in 1808 met de graad van leerling en van 1806 tot 1811 was hij burgemeester van Sint-Kruis (19). Hij overleed plots in 1811. Allicht mogen we veronderstellen dat Bertram en Jacoby elkaar goed kenden. Bertram was al meester-vrijmetselaar sinds 1805 en Valentin Jacoby vervoegde de rangen in 1808. Maar het verschijnsel van de dichte vriendschappen geldt ook voor de leden van een schuttersgilde en nog meer voor leden van de adel die allemaal familie van elkaar waren en onderling huwden, desnoods met neven en nichten om zo het kapitaal bijeen te houden.
François Bertram overleed op 9 februari 1826 op zijn kasteel in Sint-Kruis en werd aldaar begraven in zijn parochie. Hij komt voor op de ledenlijst van R.A.N. uit 1824 en betaalde nog twee semesters lidgeld in 1825. Zijn lidgeld voor het eerste semester van 1826 werd om begrijpelijke redenen kwijtgescholden. In 1818 was hij erelid geworden van zijn loge als ex-Achtbare Meester. Dat was uitzonderlijk, de meeste ex-Achtbare Meesters viel die eer niet te beurt. Als erelid bleef hij gewoon zijn lidgeld doorbetalen. Van de zes ereleden was hij de enige die behoorde tot de eigen actieve leden. Dit wijst er op hoe zeer hij gewaardeerd werd. De marmeren memorietafel voor de Très Honorable Homme F.X. Bertram hangt (onbeschermd) aan de buitenzuidmuur van de Kruisverheffingskerk in Sint-Kruis-Brugge (20). Al verbouwde hij zijn kasteel met de stenen van de afgebroken Sint-Donaas-kathedraal (waar men toen schande over sprak) toch vormde dat geen beletsel voor een kerkelijke begrafenis. Hij werd bijgezet in de familiekelder vak 11, grafnummer 44.
Het kasteel Veltem van F. Bertram met oprijlaan (foto verzameling Provincie West-Vlaanderen). Het kasteel werd toen bewoond door baron Fernand de Séjournet de Rameignies (1854-1931), gehuwd met Gabrielle de Schietere de Lophem (1853-1930).
Ook de drukker van de loge, E.J. Terlinck (Gent 1778-Brugge 1834) uit de Breidelstraat B1, 46 die op 1 januari 1826 ontslag nam, werd begraven in de kerk. Volgens de rouwbrief overleed Emmanuel-Jacques Terlinck, echtgenoot van Thérèse Parain, op 28 december 1834 om 9 uur in de morgen, 56 jaar en 6 maanden oud. De rouwdienst vond plaats op woensdag 31 december 1834 om 10 uur in de parochiekerk van Sint-Walburga. Zijn voormalige loge bestond toen al drie jaar niet meer.
Al die broeders maakten deel uit van een Sint-Jansloge en bevestigden vóór de inwijding al dat ze behoorden tot la religion catholique, apostolique et romaine. Ze arbeidden ter ere van de Opperbouwmeester van het Heelal. In die tijd was men, zeker in België dat doorging voor katholiek en ultramontaans, uit lijfsbehoud nog gewoon verplicht om te doen wat van iedereen verwacht werd. En La Réunion des Amis du Nord (21) in Brugge vormde daarop geen uitzondering. In alle loges van het Zuiden luidde steevast de eerste vraag, voordat de inwijdingsplechtigheid begon: “Qu’est ce que l’ homme doit à Dieu ?”. Pas na 1837 , ten gevolge van het herderlijk schrijven van 20 december door de bisschoppen van België (22), dat het lidmaatschap van de loge voor katholieken verbood op straffe van excommunicatie, zullen er nieuwe ontwikkelingen komen die meer gingen in de richting van het antiklerikalisme.
Willy Dezutter
U kunt uit dit artikel citeren mits bronvermelding met de volgende referentie: Willy Dezutter, François Bertram-Boudeloot (1766-1826), Achtbare Meester van de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord” in relatie tot de kunstschilder Joseph Denis Odevaere (1775-1830) op willydezutter.be [online] geraadpleegd op … (datum).
1 Stadsarchief Brugge, Gemeentearchief Sint-Kruis. Overlijdensakte van 11 februari 1826.
2 In het Frans wordt hij “armateur” genoemd d.w.z. reder. In sommige publicaties ook vertaald als wapenhandelaar ! Zie: Willy Dezutter, Een onterechte wapenhandelaar. Gepubliceerd op willydezutter.be en geplaatst op 2 april 2018. Sinds we toen voor het eerst bekend maakten dat François Bertram Achtbare Meester was geweest van R.A.N. werd dit reeds verschillende malen overgenomen door andere auteurs zonder bronverwijzing. Die letterdieven doen het graag voorkomen alsof ze dat zelf gevonden hebben !
3 L. Van Acker, De Vlaamse vissers-en handelsvloot in het begin van de Franse tijd, in: Biekorf, 91, (1991), p. 232-233.
4 H. Godar, Histoire de la Gilde des Arches de Saint-Sébastien de la ville de Bruges, Brugge, 1947, p. 389 en p. 405-406.
5 A. Vanhoutryve, De Brugse Kruisbooggilde van Sint-Joris. Handzame, 1968, p. 203 en 247. Bertram werd in 1802 gelijktijdig lid met Joseph Edmond Delecourt (1773-1832).
6 Société Littéraire. Stadsbibliotheek Brugge. Hs nr. 604. François-Xavier Bertram-Boudeloot, présenté le 1 novembre 1801, reçu le 11 novembre 1801, démissionnaire en 1825, décédé depuis.
7 Marc Carlier, De laatste Brugse rederijkers. Het Vlaams letterkundig leven in Brugge van het einde van het Ancien Régime tot na de Belgische onafhankelijkheid. Brugge, 2017, p. 170-171. F. Bertram was zelf geen rederijker maar veel dichtwerk bracht hulde aan hem.
8 Ook de bekende Brugse kunstschilder François Kinsoen (1770-1839) wordt in publicaties meermaals vermeld als vrijmetselaar maar dat is kennelijk nog niet helemaal uitgeklaard. Zie: Daniël De Clerck, Wie is dat mysterieuze “Kinsoen-meisje” in de Brugse collectie ? in: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge, 155 (2018), 1, p. 109-134, vooral p. 114-115 en 121-122. Op de tableau van 1808 van La Réunion des Amis du Nord staat hij nochtans gewoon vermeld als François Kinsoen, artiste peintre, El.: S.: (Elu Secret) , né à Bruges 18 juin 1774, résidant Paris. Er valt niet aan te twijfelen dat het om François Kinsoen gaat geboren te Brugge op 28 januari 1770. Nergens staat de naam van zijn broer Henri-François Kinsoen (1778-1857) op de tableau van 1808.
9 Zie voor de carrière van J.D. Odevaere: Jean Luc Meulemeester, Brugse kunstenaars tijdens de Franse overheersing, in: H. Anseeuw, J. Anseeuw, B. Gevaert (red.), Brugge voor Napoleon, Brugge, 2021, p. 349-416, vooral p. 360-367.
10 Volgens de maçonnieke jaartelling de 24ste dag van de 4de maand 5813 = 24 juni 1813. Het maçonniek jaar begint op 1 maart. Op 24 juni (de Zomer Sint-Jan) worden de gedrukte tableaux doorgestuurd naar het Grand Orient de France in Parijs. We stelden dit document in 1992 ter beschikking van E. Trips (1921-1997) zonder opgave van bewaarplaats (verzameling Willy Dezutter, Brugge). Zie: Eduard Trips, De Brugse familie Odevaere en de vrijmetselarij, in: Brugs Ommeland 32 (1992),3, p. 131-159. Hij dateerde de tableau abusievelijk op 24 april 1813.
11 Martial Guédron, Suvée, Odevaere, Kinsoen et Ducq: quatre peintres brugeois à Paris au temps du Néo-Classicisme, in: Jaarboek 1995-96 van de Stedelijke Musea, Brugge, 1997, schrijft op p. 246 dat Odevaere eind 1813 terugkeerde naar zijn geboortestad. Dat durven we sterk te betwijfelen.
12 Martine Woussen en Denis Coekelberghs, Jozef Denis Odevaere, in: D. Coekelberghs en P. Loze, Om en rond het neo-classicisme in België, Brussel, 1985, p. 170.
13 Jean Luc Meulemeester, Brugse kunstenaars tijdens de Franse overheersing, p. 364-365. De auteur noemt een Stochove die J.D. Odevaere in 1805 vergezelde op reis naar Rome. Dat was Aybert Stochove (1773-1819). Die bleef ongehuwd. Die was al in 1811 meester-vrijmetselaar en eerste expert in La Réunion des Amis du Nord en wellicht de maçonnieke peter van Joseph Odevaere in 1813.
14 Op de ledenlijst van 1818 staat hij abusievelijk vermeldt als Pierre Odevaere, Peintre du Roi. Op dezelfde lijst komt ook zijn jongere broer Anselme Odevaere (1779-1839) voor met de meestergraad en als beroep rentenier. De geboorte-en sterfdata op die gedrukte ledenlijsten zijn niet altijd nauwkeurig. Op de tableau van 1813 staat als geboortedatum van Joseph Odevaere 12 december 1775 terwijl dat 2 december moet zijn. Ook met betrekking tot Kinsoen zijn de data onnauwkeurig. Het opstellen van de tableau was de taak van de secretaris van de loge. Op de Tableau Général van 5820 (1820) heet François Kinsoen zowaar Henry Kinson en Joseph Odevaere heet Louis Odevaere ! Die Tableau Général dateert niet uit 1818 (D. De Clerck, Handelingen Genootschap voor Geschiedenis, 2018, p. 114) maar uit 1820 en behelst de periode 1803-1819.
15 Een foto van het kasteel Veltem staat in R. Duyck e.a., Sint-Kruis. Geschiedenis van de Brugse rand. Brugge, 1987, p. 91, afb. 79 en Jeroen Cornilly, Kastelen in het Brugse Ommeland, in: In de Steigers, 14, (2007), 3, met afb. p. 94. Een foto van de voorzijde en de achterzijde van het kasteel wordt afgebeeld in: Marc Roose, Veltem in Assebroek en Veltem in Sint-Kruis, in Arsbroek, jaarboek 37, 2020, p. 91 en p. 92.
16 Jan D’hondt, Kunstschilder Odevaere en het Kasteel Veltem nabij Brugge, in: Biekorf, 115, (2015), p. 238-239.
17 Archief Bisdom Brugge (ABB). Vrijmetselaarsfonds C 536.
18 Joseph Edmond Delecourt werd geboren op 4 september 1773 in Arras (Fr.) en overleed op 20 januari 1832 in Lille (Fr.). Zijn laatste militaire functie was plaatscommandant van Lille (Rijsel). Zijn overlijdensdatum was lang onbekend; wij maakten dat voor het eerst bekend in 2018. Zie: Willy Dezutter, Een biljart in de loge “La Réunion des Amis du Nord” (Brugge 1820), vrijmetselarij en sociabiliteit, in: Brugs Ommeland, 2018,4, p. 218. In het boek van H. Anseeuw, J. Anseeuw, B. Gevaert (red.), Brugge voor Napoleon, 2021, p. 297 wordt dit gegeven overgenomen zonder bronverwijzing. Ook het inwijdingsjaar van J.D. Odevaere bij R.A.N. is foutief. Dat was niet in 1814 (p.298) maar in 1813.
19 Andries Vanden Abeele, Valentin Jacoby, in: Brugs Ommeland, 1992, p. 37-53 en Idem, De twaalf burgemeesters van Sint-Kruis, in: Brugs Ommeland, 2011, p. 195-217.
20 Wij namen een foto op 5 juli 1991. Tevens memoriesteen voor zijn enige dochter Catherine-Françoise Bertram, echtgenote Jacques Roels (1768-1846). (Voorzitter van de Brugse Kamer van Koophandel). Zij overleed op 15.10.1829. Ook vermelding van hun drie kinderen onder wie Pauline die kloosterzuster werd! Dochter Mathilde Roels huwde in 1849 met Charles de Schietere de Lophem (1827-1894). Het is meteen de “stamboom” van de bewoners van kasteel Veltem. Met dank aan Johan Duyck (Sint-Kruis) die me bijkomende informatie bezorgde. Zie ook : Marc Roose, Veltem, Arsbroek, jaarboek 37, 2020, p. 93-95.
21 Willy Dezutter, De loge “La Réunion des Amis du Nord” (1803-1831) in Brugge, in: Brugs Ommeland , 2010, 1, p. 39-51 voor een algemene situering. Dit basisartikel wordt met opzet niet vermeld in het boek Brugge voor Napoleon, Brugge, 2021 (p. 293-301) maar er wordt wel dankbaar gebruik van gemaakt zonder bronverwijzing.
22 De katholieke Gazette van de Provincie West-Vlaenderen publiceerde de zendbrief integraal. Zie: Gazette van de Provincie West-Vlaenderen en der Stad Brugge, nr.5, woensdag 10 January 1838. Over deze brief, afkomstig uit Archief Bisdom Brugge, zie: Een eeuw vrijmetselarij in onze gewesten 1740-1840, Brussel, 1983, p. 202, nr. 315.
Deze tekst verscheen in het tijdschrift Brugs Ommeland, 62, (2022), 3, p. 200-2006.
Op het einde van de 15de eeuw ontstonden in verschillende Vlaamse steden schermgilden. In Brugge worden ze voor het eerst vermeld in 1444.
In 1521 werden de schermers officieel erkend als stadsgilde en verkregen het statuut van vijfde wapengilde van Brugge. Die Sint-Michielsgilde werd ontbonden in 1905. Men gebruikte toen de Schermzaal in de Halletoren.
Sinds 1975 waren er al pogingen om die gilde her op te richten en in 2003 ontstond de Sint-Michielsgilde De Hallebardiers. In 2021 verscheen er een mooi boek over 500 jaar schermtraditie in Brugge (1). Die jubileumuitgave (224 p.) is vooral een boek van de Hallebardiers voor de Hallebardiers geworden. Drie auteurs schreven collectief over het onderwerp maar zonder echt wetenschappelijke verwerking van de historische gegevens en zonder exhaustief aandacht te schenken aan het gildeboek 1717-1904 en het verslagboek 1828-1904 sinds 1935 bewaard in het Stadsarchief. Het werd vooral een compilatie van gegevens en een kijkboek met ook veel aandacht voor de hedendaagse werking van de vereniging.
Nadat de schermers de Hallen hadden verlaten bleef die locatie de naam Schermzaal behouden, ook toen andere verenigingen er hun intrek in namen. De auteurs hebben het over de Schermzaal in de Halletoren en schrijven zelf : “Over welke zaal in de Halletoren het precies gaat konden we nog niet ontdekken” (Hallebardiers, 2021, p. 128) en vermelden dat die zaal “in de jaren dertig werd ingericht als het Brugse Volkskundemuseum” (Hallebardiers, 2021, p. 129).
We geven hier enkele preciseringen. In 1937 werd in Brugge de “Bond der Westvlaamsche Folkloristen” opgericht. Die hadden in dat jaar een grote Folkloretentoonstelling ingericht. Sindsdien waren ze op zoek naar een geschikte ruimte voor een bestendig Folkloremuseum en klopten daarvoor aan bij het stadsbestuur. Op 28 september 1938 liet het College van Burgemeester en Schepenen aan hoofdman Karel De Wolf (1883-1948) weten dat men met ingang van 1 november 1938 zou kunnen beschikken over de Schermzaal op de eerste verdieping van de Halletoren. Dat was de verdieping in de linkervleugel met zicht op de Markt. Op 9 januari 1939 vond de verhuizing van de collecties plaats en op 1 juli 1939 werd het Museum van Folklore (zoals dat toen heette) officieel geopend. Op 26 augustus 1939 werd de mobilisatie afgekondigd en het Belgische Leger eiste de Schermzaal op. Op 23 mei 1940 drongen de Duitse troepen de stad binnen en zij eisten op hun beurt de Schermzaal op en in 1943 ook de daarboven gelegen zolder waar de collecties waren gestockeerd. De Bond werd verplicht alles te ontruimen en kreeg hospitaliteit in de kelders van het Rijksarchief.
Op 12 september 1944 werd Brugge bevrijd maar de Schermzaal kwam niet automatisch ter beschikking. Op 24 juni 1946 vroeg het bestuur van de Bond aan het stadsbestuur om de Schermzaal weer in gebruik te mogen nemen. De toewijzing bleef op zich wachten. Pas op 6 november 1948 was het weer zover: de heropening van het museum in de Schermzaal. In 1948 stond men weer zover als in 1939. Het museum bleef op die locatie tot 1972. Op 29 juni 1973 was de officiële opening van het Stedelijk Museum voor Volkskunde in de “Schoenmakersrente” (Godshuis van de schoenmakers) op de nieuwe locatie in de Balstraat, in 1982 uitgebreid tot in de Rolweg (2).
Willy Dezutter
1 Björn Hinderyckx, Bert Gevaert en Hannes Dendooven, Hallebardiers. 500 jaar Brugse schermtraditie onder de vleugels van Sint-Michiel. Brugge , 2021.
2 Willy Dezutter, Van Museum van Folklore naar Stedelijk Museum voor Volkskunde. Een Brugse metamorfose met hindernissen: 1936 tot 1972 en 1973-1982, 1989 en 2003, in Brugs Ommeland, 59, (2019), p. 67-83, vooral p. 71-75.
Dit artikel verscheen in het tijdschrift Brugs Ommeland, 62, (2021), 1, p. 77-78.
In tegenstelling tot W.A. Mozart (1756-1791), die muziek schreef voor maçonnieke inwijdingen, was dit engagement er niet bij Franz Liszt (1811-1886) hoewel hij ingewijd werd in de vrijmetselarij.
Dat gebeurde op 18 september 1841 waar hij toetrad tot de loge “Zur Einigkeit” in Frankfurt am Main. Hij vulde op het voorgedrukte aanvraagformulier (dat bewaard bleef) in dat hij rooms-katholiek was en in Parijs woonde. Hij moest niet wachten en kon onmiddellijk ingewijd worden. De Voorzittend Meester was de beroemde Georg Kloss (1787-1854), hoogleraar geneeskunde (1). Een rondreizende pianovirtuoos beschikt niet over zoveel tijd. Dat bleek andermaal het geval toen hij een oponthoud had in Berlijn en daar, na toelating van Frankfurt, in februari 1842 op één en dezelfde dag bij de loge “Zur Eintracht” werd bevorderd tot gezel en verheven tot meester.
Na 1848 schijnt hij het contact met de vrijmetselarij te hebben verloren. Dat past ook wel in het algemene beeld van een vrijmetselarij die evolueerde in antiklerikale richting. Hij kon al evenmin wachten toen hij op 30 juli 1865 in Rome op één dag alle vier de lagere wijdingen ontving binnen de R.K. Kerk. Hij kreeg de tonsuur maar bleef subdiaken. Dat is de reden waarom hij soms wordt aangesproken als “abbé” Liszt (2).
Franz Liszt
Toch kwam Liszt veelvuldig in contact met de vooraanstaande Belgische maçon Victor Lynen in Antwerpen. Victor Lynen, groothandelaar in Antwerpen, stamde uit een “Kupfermeisterfamilie” (messingindustrie) uit Stolberg (D). Zijn vader William vestigde zich in 1833 in Antwerpen waar Victor geboren werd op 30 september 1834. In 1855 verkreeg hij de Belgische nationaliteit. Wanneer hij overlijdt op 8 oktober 1894 worden familie, vrienden en zakenrelaties uitgenodigd op de burgerlijke begrafenis. Victor Lynen werd in 1863 ingewijd bij de Antwerpse loge “Les Amis du Commerce et de la Persévérance réunis” waar hij tweemaal Voorzittend Meester werd. Van 1887 tot 1889 was hij grootmeester van het Grootoosten van België. Hij stond bekend voor zijn filantropie en mecenaat.
De 69-jarige Franz Liszt gaf in 1881 een concert in Antwerpen en logeerde van 24 tot 29 mei bij Victor Lynen en dat zal nog eens het geval zijn in 1882, 1885 en 1886. In 1886 vertoefde hij ten huize Lynen van 20 april tot 27 april. Dat viel juist in de “goede week” van Pasen en Liszt volgde de diensten in de kerk van Sint-Jozef, gelegen op 300 meter van de woning van Victor Lynen (3). Op 7 mei 1882 gaf Victor Lynen in zijn salons een concert ter ere van Liszt. Ter afsluiting zong de bariton E. Blauwaert drie maçonnieke cantates van Gustave Huberti (1843-1910), lid van de vrijmetselaarsloge “Les Amis Philantropes” in Brussel (4).
Bij zijn bezoek aan Antwerpen in 1886 klaagde de toen 74-jarige Liszt over vermoeidheid en zou op 31 juli 1886 overlijden tijdens de Bayreuther Festspiele. De connectie Liszt-Lynen is een mooi voorbeeld van vriendschap en tolerantie die de ideologische scheidslijnen overschreed. Liszt mocht braaf ter kerke maar Lynen hield consequent vast aan zijn adagium “Le prêtre à L’Église ! L’instituteur à l’école” en trakteerde hem op maçonnieke cantates (5).
Willy Dezutter
1 De indrukwekkende maçonnieke bibliotheek van Kloss kwam na zijn overlijden, door bemiddeling van grootmeester Prins Frederik (1797-1881) terecht in de bibliotheek van het Grootoosten der Nederlanden in Den Haag..
3 Erik Baeck en Hedwige Baeck-Schilders, Victor Lynen, Antwerpse gastheer van Franz Liszt, in: Tijdschrift van de Franz Liszt Kring, 2012, p. 10-21.
4 Erik Baeck en Hedwige Baeck-Schilders, Liszt et Anvers, in: Revue de musicologie, 1994,2, p. 306-322. In 1879 speelde men de cantate “La Consécration du Temple” van componist G. Huberti bij de inwijding van de nieuwe tempel van “Les Amis Philantropes” in Brussel.
5 Op zes maart 1841 trad F. Liszt op in de concertzaal van Brugge. Zie: Willy Dezuttter, Jean-Antoine Meerens (1804-1864): musicus, componist en vrijmetselaar, in: Brugs Ommeland, 61 (2021), 4, p. 278-284.
Op het meesterdiploma van William Chantrell (1801-1857) (1), afgeleverd op 4 augustus 1829 door de Brugse vrijmetselaarsloge “La Réunion des Amis du Nord” (2) komen, zoals gebruikelijk, verschillende handtekeningen voor van officieren-dignitarissen (bestuursleden). Zo’n diploma werd uitgereikt na het bereiken van de meestergraad.
In de vrijmetselarij wordt men aangenomen als leerling (3), bevorderd tot gezel en verheven tot meester. William Chantrell werd bij die loge ingewijd in 1827. Dat was in de tijd van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Na de Belgische revolutie werd die Brugse loge, na een moeilijk jaar 1831, op 1 maart 1832 definitief ontbonden en Brugge was er niet meer bij toen in 1833 de Grand Orient de Belgique werd opgericht (4).
Op het diploma staat de handtekening van de achtbare meester (voorzitter) Charles Doudan sr. (5), van de eerste opziener Jean-Jacques van Zuylen van Nyevelt (6) en van de tweede opziener Charles Doudan jr. (7). De redenaar is Adolphe de Vrière (8) en de secretaris is Peter Barnes (9). De laatste naam is die van zegelbewaarder Jean-Antoine Meerens. De houder van het diploma tekende zelf als W.D. Chantrell (10). Toen de Engelsman Henry Chapman eind 1837 in Brugge contacten begon te leggen met als doel het heroprichten van “La Réunion des Amis du Nord” beschikte hij over een lijst van potentiële kandidaten en daarop figureerde ook de naam van Meerens (11). Er heeft tussen hen wel geen ontmoeting plaatsgevonden. De heroprichting ging trouwens niet door omdat Charles Doudan als penningmeester en vereffenaar er geen zin meer in had.
Jean-Antoine Meerens
Werd als Jan Antonie Meerens geboren in Rotterdam (12) op 30 juni 1804 als zoon van Jan Meerens en Johanna Maria van den Helm. Hij zal een carrière uitbouwen in de muziekwereld. Als muzikant bij de 6de Afdeling Infanterie (13) kwam hij in Brugge terecht. Dit regiment lag tijdens het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden in garnizoen in Brugge. Net zoals in de Napoleontische periode bestonden er ook in de Hollandse Tijd in elk garnizoen militaire muziekkapellen. Koning Willem I zag daarvan het grote nut in omdat hij met hun publieke muziekoptredens de harten van het volk probeerde te veroveren. Bij Koninklijk Besluit van 3 december 1818 organiseerde hij de Nederlandse militaire muziek naar Frans voorbeeld (14).
Daarnaast werd hij ook de dirigent van de Burgerwacht. In de Hollandse Tijd was dat nog niet de zogeheten “Garde Civique” (15) maar het orkest van de schutterij. Hij leidde daar ook de jonge muzikanten op en mocht zich daarom al vroeg “Professeur de musique” noemen. Op 12 oktober 1825 huwde (16) hij in Brugge met Euphrosina Anna Van Hollebeke (° Brugge 4 februari 1806 – + Brugge 4 januari 1832). Zijn vrouw overleed vroegtijdig en hij bleef achter met vier jonge kinderen: Jan Bruno (Joannes Bruno Carolus) (° 1826), Euphrosine (° 1828), Palmyre (° 1830) en Charles (°1831) (17). Zijn vrouw stierf op 4 januari 1832 terwijl Charles (Carolus Maria Augustinus) geboren was op 26 december 1831. Een duidelijk geval van een overlijden in het kraambed. Toen het gezin in 1826 in de Waalsestraat woonde (18) verbleven daar het echtpaar Jan Meerens-Euphrosina Van Hollebeke en hun eerste kind Jan Bruno (° 11.8.1826). Zij waren daar ingetrouwd bij Maria Moucke (° Brugge, 20 augustus 1761, in feite Mouque), weduwe van Charles Van Hollebeke. Isabelle Van Hollebeke (° Brugge, 13 juni 1804), de twee jaar oudere zus van Euphrosina, woonde ook nog bij haar moeder. Er was eveneens een inwonende dienstmeid Sophia Maurus (° 15 april 1803) (19).
De analyse van de huwelijksakte maakt nog verschillende zaken duidelijk. De vader van bruidegom Jan-Antonie Meerens (21 jaar), eveneens Jan genaamd, was in Rotterdam overleden op 21 december 1819. De moeder Johanna Maria Van den Helm (53 j.) was wel aanwezig en blijkt in Brugge te wonen. De bruid Euphrosina Anna Van Hollebeke (° Brugge 4 februari 1806) was 19 jaar. Haar comparanten waren haar vader Charles Van Hollebeke (69 j.) en haar moeder Maria Mouque (63 j.), beiden woonachtig in Brugge.
Er waren drie getuigen. De eerste getuige was Jacobus Leonardus Van de Water (34 j.), landmeter eerste klas bij het kadaster. Hij was de halfbroer van de bruid. Zijn moeder Maria Mouque (° Brugge 20 augustus 1761 – + Brugge 21 juni 1843) (20) was weduwe van Albert Van de Water en samen hadden ze een zoon Jacques (Jacobus). Zij hertrouwde met Charles Van Hollebeke (°Loppem, 1757 – + Brugge 12 december 1825) (21). Hij overleed exact twee maanden na de bruiloft. Jacques Van de Water (Waeter) komt in 1821 voor op het “tableau” van de loge “La Réunion des Amis du Nord” met de graad van meester (22) waar hij ook wordt vermeld als de afgevaardigde van zijn loge bij het Grootoosten der Nederlanden. In 1825 wordt Jan Antonie Meerens in diezelfde werkplaats ingewijd op het ogenblik dat hij de statutair vereiste leeftijd van 21 jaar bereikte (artikel 67 van het logereglement). Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat zijn toekomstige schoonbroer hem de weg had gewezen. Maar er was nog meer aandacht van zijn broeders. De tweede getuige was Franciscus Julianus Vergaert (32 j.), ontvanger der Civiele Akten (Receveur de l’ Enrégistrement). Ook hij was in dezelfde periode als Jacobus Van de Water lid van “La Réunion des Amis du Nord” met de meestergraad. De derde getuige was Joannes Bruno Rudd (32 j.), bouwmeester. Jean-Brunon Rudd (1792-1870) was van 1830 tot aan zijn overlijden in 1870 de stadsarchitect van Brugge. Ook hij staat op het tableau van 1821 met de meestergraad. Nochtans kreeg hij pas in juli 1822 zijn rekening van de meesterverheffing die uiteindelijk werd vereffend op 30 januari 1823. Datzelfde jaar nam hij ontslag uit de loge. Kennelijk had hij betalingsmoeilijkheden (23). Ambtshalve waren aanwezig en tekenden J. Denet, schepen van de burgerlijke stand en Charles Lowie Storie, beambte bij het Bureau van de Burgerlijke stand. Het huwelijkskoppel stond dus duidelijk in de belangstelling van zijn logebroeders .
Het Kapittel van La Réunion des Amis du Nord
De nog altijd erg jonge broeder Meerens zal zich met veel toewijding in het logeleven storten. Na het behalen van de meestergraad vervolmaakte hij zich nog in de Hoge Graden. Aan de blauwe werkplaats, die de drie basisgraden verstrekte, was er ook een Kapittel verbonden. De loge La Réunion des Amis du Nord verkreeg haar constitutiebrief van het Grand Orient de France op 29 mei 1803 (24). Drie jaar later op 5 augustus 1806 werden de kolommen opgericht van “Le Souverain Chapitre de la Respectable Loge de la Réunion des Amis du Nord”. Deze “Loge Chapitrale” vergaderde apart in dezelfde tempel maar was verbonden met de eigenlijke werkplaats. Hun stelsel van Hoge Graden werd beoefend volgens de “Moderne Franse Ritus” en bestond uit een systeem van zeven graden: Elu Secret, Grand Elu Ecossais, Chevalier d’Orient en Souverain Prince Rose-Croix. In Brugge bleef men van 1806 tot 1831 ononderbroken vasthouden aan dat stelsel en men verwierp de hervorming van de Hoge Graden zoals in 1819 voorgesteld door Grootmeester Nationaal Prins Frederik der Nederlanden (1797-1881). Zijn grootmeesterschap duurde van 1816 tot aan zijn overlijden, 65 jaar lang. J.A. Meerens doorliep in 1830 al deze graden en mocht zich Souverein Prins van het Rozenkruis noemen. Het is een pompeuze titel die altijd ferm begeerd bleef. De prijs voor het meesterdiploma bedroeg 6 franc, voor het doorlopen van al de Hoge Graden droeg hij 126 franc (25) af. Hier is kennelijk geen sprake over betalingsmoeilijkheden zoals bij zijn broeder J.B. Rudd. Omwille van de Belgische revolutie namen heel wat leden ontslag en er was ook een leegloop van leden die behoorden tot de 6e Divisie Infanterie. Jan Meerens betaalde in 1831 nog zijn volledig lidgeld maar het betekende ook voor hem het einde van zijn maçonnieke carrière. We treffen hem niet meer aan in de Belgische vrijmetselarij van na 1833, het jaar waarin de nieuwe obediëntie het Grootoosten van België werd opgericht (29).
Het impressum A Bruges, de l’imprimerie de la loge verwijst naar de Brugse drukker Emanuel-Jacobus Terlinck (1778-1836). Afm. 20,5 x 13 cm, 12 p. Verzameling Willy Dezutter, Brugge.
Zijn muzikale loopbaan
Hij was fluitist, gitarist maar ook componist. Als muziekleraar genoot hij een goede reputatie voor nog tal van andere instrumenten zoals de harp, viool en piano. Hij had in de Academiestraat in Brugge ook een muziekhandel.
Van 8 februari tot 14 maart 1841 maakte de toen al beroemde pianovirtuoos Franz Liszt (1811-1886) een tournee door België. Op 6 maart 1841 trad hij één avond op in de concertzaal van Brugge in de Sint-Jacobsstraat. Hij speelde in Brugge niet op zijn eigen piano van de firma Erard uit Parijs , maar op een piano die gehuurd werd bij J.A. Meerens. De “pianiste de génie” was zo tevreden over dit instrument dat hij er spontaan zijn handtekening opzette (Journal de Bruges, 7-8 maart 1841).
In 1845 verhuisde J.A. Meerens naar Antwerpen waar hij directeur werd van het filiaal van de muziekuitgeverij Schott (26). Eind 1854 vestigt Meerens zich echter in Brussel in de Nieuwstraat, later in de Koningsstraat. Hij zal overlijden in Brussel op 15 mei 1864 (27). Zijn jongste zoon Charles (° Brugge 26 december 1831) zal later de muziekhandel in Brugge van zijn vader overnemen. In 1855 voegde hij zich echter bij zijn vader in Brussel en studeerde daar aan het conservatorium. Zijn instrument was de cello. Hij specialiseerde zich in akoestiek, musicologie en muziekuitgave en publiceerde belangrijke boeken over die materie. Na het overlijden van zijn vader nam hij de zaak over in Brussel waar “La Maison Meerens” in de Koningsstraat bekend stond als fabrikant van piano’s. Hij zal overlijden in Schaarbeek op 14 januari 1909 (28). Zowel Jean-Antoine als Charles verdienen hun plaats in de Belgische muziekgeschiedenis (29).
Willy Dezutter
1 Voor de figuur van William Chantrell zie: A. Van den Abeele, Brugse ondernemers in de 19de eeuw: Georges en William Chantrell, in: Driemaandelijks tijdschrift Gemeentekrediet van België, nr. 146, 1983, p. 239-266 en afbeelding van het diploma in: J. Tyssens en D. Dendooven (red.), De Heeren Broederkens van den Moortelbak: 250 jaar vrijmetselarij in West-Vlaanderen, Brussel, 2015, p. 15.
2 Willy P. Dezuttter, De loge “La Réunion des Amis du Nord” (1803-1831) in Brugge, in: Brugs Ommeland, 2010,1, p. 39-51.
3 De eerste symbolische graad. In de vrijmetselarij zelf houdt het adagium stand “dat men altijd leerling blijft”.
4 In een brief van de grootredenaar Auguste de Wargny dd. 1 februari 1833 werden ze daartoe wel uitgenodigd.
5 Charles Doudan senior (° Buire-sous-Corbie (Somme Fr.) 23.4.1773 – + Brugge 30.1.1861). Gehuwd te Brugge op 10.1.1800 met Anne Catherine Dumortier (° Brussel 1780 – + Brugge 1857). Sinds 1819 eigenaar van het logegebouw aan de Steenhouwersdijk 13 (nu nr. 3). Was genaturaliseerd sinds 1815, werd Belg in 1831. Gemeenteraadslid 1831, schepen in 1832. Als vereffenaar hief hij de loge op per 1 maart 1832.
6 Jean-Jacques van Zuylen van Nyevelt (1776-1852). Zowel in de Franse als de Hollandse tijd actief in verschillende logefuncties.
7 Charles Doudan junior (1801-1848), later een bekend notaris, werd bij La Réunion des Amis du Nord ingewijd in 1821.
8 Adolphe de Vrière (1806-1885). Werd later o.m. gouverneur van de provincie West-Vlaanderen (1849-1857); minister van Buitenlandse Zaken (1857-1861). Zijn maçonnieke activiteit viel samen met de periode dat hij als advocaat ingeschreven stond aan de Brugse balie. Betaalde op 25.2.1829 zijn bijdrage voor de inwijding eerste graad; betaalde volledig lidgeld voor 1831. Na 1831 niet meer actief als vrijmetselaar. Zie: Andries Van den Abeele, De balie van Brugge. Geschiedenis van de Orde van advocaten in het gerechtelijk arrondissement Brugge, Brugge, 2009, p. 156-157. De historicus Luc Schepens (1937-1986) beweert dat Aloysius de Vrière (1773-1847) in 1838 vergeefse pogingen deed om de Brugse loge weer op te richten. Zie: L. Schepens, De provincieraad van West-Vlaanderen 1836-1921, Tielt-Amsterdam, 1976, p. 487. Dit is onjuist. Het is de zoon Adolphe die hierbij (maar slechts zijdelings) betrokken was.
9 De Engelsman Peter Barnes (° Londen 30.5.1793), marineofficier, kwam in 1817 in Brugge en affilieerde in 1818 bij La Réunion des Amis du Nord. Betaalde in 1831 nog zijn volledig lidgeld. P. Barnes, tevens Brits consul in Brugge, was wellicht de maçonnieke peter van Sir David M. Cunynghame die in juli 1826 werd ingewijd. Zie: Willy Dezutter, De Engelse kolonel Sir David Myrton Cunynghame (1769-1854), rentenier in Brugge, in: Biekorf, 120 (2020),4,p. 465-477.
10 Een maçonniek diploma wordt altijd door de kandidaat getekend “ne varietur” omdat het , in vier gevouwen, ook kon dienen als maçonniek paspoort. W.D. Chantrell = William Dowsing Chantrell.
11 Andries Van den Abeele, La Réunion des Amis du Nord à Bruges. Une résurrection manquée 1837-1838, Brugge, 1986, p. 63.
12 Er wordt ook Pompenburg/Rotterdam aangegeven. Zie lemma J.A. Meerens op nl.wikipedia.org De Pompenburg is een straat in Rotterdam (prov. Zuid-Holland) tussen de Goudsingel en het Hofplein.
13 Een “Afdeeling” is een regiment. De 6de Afdeling Infanterie opgericht in 1819 en opgeheven in 1830. De oude Nederlandse “Zesde Afdeeling” werd bij decreet van 25.11.1830 het Regiment van Brugge, beter bekend als het 6deLinieregiment. De Afdeling was gelegerd in het voormalige Karthuizerklooster in de Langestraat.
14 E. Baeck, De expansie van de militaire muziek, in: L.P. Grijp (red.), Een muziekgeschiedenis der Nederlanden, Amsterdam, 2001, p. 386-391.
15 De Burgerwacht of “Garde Civique” werd in Brugge pas opgericht in 1831 in uitvoering van de wet van 31 december 1830. Zie: E. Vanden Bussche, La Garde Civique de Bruges depuis 1830. Brugge, 1881.
16 S.A.B. Akten burgerlijke stand. Huwelijksakte 1825, nr. 205.
17 Andries Vanden Abeele, La Réunion, 1986, p. 46.
22 Tableau des F.:F.: qui composent la R.:L.: de la Réunion des Amis du Nord , à l’ Or.: de Bruges. Brugge, 1821. Zie afbeelding.
23 Willy Dezutter, Jean Brunon Rudd (1792-1870), architect en vrijmetselaar, in: Biekorf, 119 (2019),1, p. 113-118.
24 Willy Dezutter, De loge La Réunion des Amis du Nord (1803-1831) in Brugge, in: Brugs Ommeland, 50 (2010),1, p. 39-51, vooral p.40.
25 Het betreft hier Franse franc die in het Zuiden gewoon in omloop bleven. In 1816 was weliswaar de gulden ingevoerd maar de Franse franc bleef parallel als geldig betaalmiddel bestaan.
26 Muziekuitgeverij in 1770 gesticht door Bernhard Schott in Mainz, met o.m. bijhuizen in Antwerpen (sinds 1823) en Brussel (sinds 1830). Schott is nu nog altijd toonaangevend.
27 F.-J. Fétis, Biographie universelle des musiciens et bibliographie générale de la musique. Supplément et complément. Parijs, 1880, deel II, p. 195 en Malou Haine en Nicolas Meeùs, (red.), Dictionnaire des facteurs d’instruments de musique en Wallonie et à Bruxelles du 9e siècle à nos jours. Luik-Brussel, 1986,p. 288.
28 F.-J. Fétis, Biographie universelle, Parijs, 1880, deel II, p. 195-197 en Malou Haine en Nicolas Meeùs, Dictionnaire, 1986, p. 288-289.
29 Met dank aan Jan D’hondt, hoofdarchivaris Stadsarchief, Brugge.
Dit artikel verscheen in Brugs Ommeland, 2021, 4, p. 278-284.
Gouache op papier Arches, 41 x 31 cm, gedateerd (januari 2022) en gesigneerd.
De kunstenares Francine Huys (Brugge, ° 1954) was van 1972 tot 2014 verbonden aan het restauratieatelier van de Stedelijke Musea van Brugge (B), maar woont nu in Calenzana (Corsica, Frankrijk).
Iconografie
Willy Dezutter (Sluis/Nederland, ° 1946), ereconservator Musea Brugge, aan de kikkerfontein van Saint-Florent (Corsica). Woonde van 1951 tot 1972 in Aardenburg (Zeeland, Nederland) en is ridder in de Aardenburgse Kikkerorde omwille van zijn culturele verdienste voor de gemeente.
Ook in Aardenburg is er een kikkerfontein op het Kaaiplein. De inwoners van Aardenburg werden Aardenburgse kikkers genoemd omdat de muzikanten van de Koninklijke Aardenburgse Fanfaren groene uniformen droegen. De Sluizenaars, die kaaispuwers heten, zeiden bij het zien van de muzikanten: “De kikkers zijn daar”.
Hier samen op De Geblokte Vloer met de Vader des Vaderlands van Corsica generaal Pascal Paoli (Morosaglia, Corsica 1725 – Londen 1807). Standbeeld van Pascal Paoli in Corte (Corsica) waar hij een universiteit stichtte. Pascal Paoli “Corse des Lumières” werd op 15 juni 1778, tijdens zijn exil in Groot-Brittanië, ingewijd in de vrijmetselaarsloge “Neuf Muses” in Londen en op 21 februari 1800 opgenomen in de “Prince of Wales’s Lodge”. De translatie van zijn stoffelijk overschot van Londen naar zijn geboorteplaats Morosaglia vond plaats op 4 september 1889. Tijdens deze plechtigheid in Île Rousse werd zijn stoffelijk overschot met veel bombarie in ontvangst genomen door de bisschop en een resem andere geestelijken. Hij werd volledig in de armen gesloten van het katholiek reveil.
Willy Dezutter
Résumé
La Grenouille Verte
Gouache sur papier Arches, 41 x 31 cm, 2022 par l’artiste-peintre Francine Huys. Elle était attachée à l’atelier de restauration de peinture aux Musées Communaux de Brugge (Belgique) de 1972-2014. Dès 2015 elle réside à Calenzana (Corse, France).
Iconographie
Willy Dezutter (Sluis/Pays-Bas, ° 1946) , conservateur honoraire aux Musées Communaux de Brugge (Belgique) assis auprès de la Fontaine des Grenouilles à Saint-Florent (Corse). Il a vécu à Aardenburg (Zélande/Pays-Bas) de 1951-1972 et fut instauré comme Chevalier de l’Ordre de la Grenouille d’Aardenburg. Ici il est au Pavé Mosaïque (le damier alternant carreaux blancs et noirs) avec Pascal Paoli (Morosaglia/Corse 1725 – Londres/Angleterre 1807). Il s’agit de la statue du “Père de la Patrie Corse”) à Corte, l’ancienne capitale de la Corse, où il à fondé l’université. Nous deux avons foi en l’homme et en son humanisme.
Pascal Paoli à été reçu à la loge des Neuf Muses, orient de Londres, le 15 juin 1778. C’était une loge maçonnique très liée à la “Royal Society” (l’académie des sciences). En outre il s’affilie le 21 février 1800 à la loge “Prince of Wales’s Lodge”. Ce “Corse des Lumières” était longtemps obligé de vivre en exil anglais. Il y a fait la rencontre des plus grands esprits du temps. Le retour des cendres en Corse en 1889 était une action de la restauration religieuse de l’église catholique.
In de zomer van 1821 kwam David Myrton Cunynghame, kolonel de “Sa Majesté Britannique”, met zijn gezin en personeel naar Brugge om er te rentenieren. Hij werd er in de bevolkingsregisters ingeschreven op 2 oktober 1821.
Door het onderzoek van Lori van Biervliet weten we dat de Engelsen Brugge bijzonder aantrekkelijk vonden als verblijfplaats (1). Het goedkope leven sprak hen aan en er was onder meer een Engels garnizoen, aangepast onderwijs en een aparte begraafplaats voor Engelsen op de centrale begraafplaats van Brugge te Assebroek. Zelfs dat geuzenkerkhof kon een mooi vooruitzicht bieden. Volgens een document uit 1843 waren dit toen enkel anglicanen. Gedurende de vijf jaar van 1842-1846 werden er 7237 begrafenissen uitgevoerd, waaronder 7196 van katholieken en 41 van anglicanen (2).
David Cunynghame (3) werd op 14 augustus 1769 geboren in Edinburgh (Schotland). Op 17 januari 1828 volgde hij als oudste zoon zijn vader Sir William, parlementslid, op als vijfde baronet van Milncraig (in het graafschap Ayrshire, aan de Schotse westkust) (4). Hij woonde toen al in Brugge.
Zijn keuze voor een militaire loopbaan – hij werd in 1797 bevorderd tot kolonel – bracht hem al eerder op Belgische bodem en wel op 19 mei 1798 bij het bombardement van Oostende door Britse schepen. De Engelse troepen ontscheepten toen op het strand. Sinds 1793 was Oostende bezet door de Fransen. De Engelsen kregen op 19 mei 1798 wel voet aan wal, maar werden teruggedreven door de troepen van de Franse commandant Arnould Muscar (1757-1837) (5). In die periode, van 1 mei 1797 tot 29 juli 1798, was Auguste Wieland (° Bazel – Zwitserland, 1757-1833) burgemeester van Oostende. Hij riep een half uur na het bombardement de gemeenteraad samen en bleef verder vergaderen onder een onafgebroken bommenregen (6). Zijn tweede dochter Louise-Pauline Wieland (7) zal huwen met Constantin Rodenbach (1791-1846) die in 1821, het jaar van hun huwelijk, achtbare meester was van de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord” (8) waar David Cunynghame zal worden ingewijd. Het kan verkeren.
Familiale toestand
De familie Cunynghame bezit de adellijke titel “Baronet of Nova Scotia” vanaf 3 februari 1702 toen voorvader David Cunynghame (1657-1708) werd geadeld. David Myrton (9) Cunynghame (1769-1854) huwde een eerste maal in 1801, met Maria, de dochter van Edward, Lord Thurlow (10), Lord-Chancellor of England (11). Zijn vrouw Maria zou overlijden op 21 februari 1816. Uit dit huwelijk werden de volgende kinderen geboren:
– Edward- Thurlow, geboren 23 september 1802, overleden in 1825;
– David-Thurlow, geboren 16 september 1803, gehuwd 15 juli 1833, met Annie, de derde dochter van de Hon. Generaal Robert Meade.
– Robert-S-Thurlow, geboren 29 maart 1807, overleden juli 1828 in Brugge; hij was net als zijn vader lid van de loge “La Réunion des Amis du Nord” in Brugge;
– Francis- Thurlow, geboren 11 augustus 1808;
– Arthur-Thurlow, geboren 3 augustus 1812;
– Mary-Frances- Thurlow, gehuwd met de Hon. Augustus Ellis, tweede zoon van Lord Seaford (geboortedatum en anderszins niet vermeld);
– Caroline-Anne-Thurlow, overleden in 1830.
Sir David huwde een tweede maal in 1817 met Gertrude-Henriette Kimpton (geboren 20 juni 1798), dochter van William Kimpton, Esq. of Ampthill (Bedfordshire) . Uit dit huwelijk werden de volgende kinderen geboren:
– Henry-Sidney-Myrton, geboren 6 augustus 1819;
– William-Augustus-Charles-Myrton, geboren 6 januari 1824;
– Augustus-Myrton, geboren 8 januari 1829;
– Julia -Myrton, geboren 28 januari 1821, huwde 4 januari 1844 met Frederick-William, tweede zoon van R.-C. Kirby, Esq. of Blandford-square, London (12).
Hoewel Julia eerder geboren werd dan haar broers wordt ze toch als laatste vermeld, aangezien ze als vrouw ook als laatste in aanmerking kwam om de adellijke titel over te dragen. Er was dus over nagedacht. Zijn oudste nog in leven zijnde zoon David-Thurlow (1803-1869) zal effectief de zesde baronet worden en zijn vader, bij diens overlijden in 1854, opvolgen. Er bleef in de opsomming van John Burke ook nog een zoon onvermeld. Op 20 januari 1826 werd in Brugge Alfred-Foveaux- Myrton Cunynghame, geboren als zoon van David Myrton Cunynghame, kolonel in Engelschen dienst, en syne huysvrouwe Gertrudis Henrica Kimpton (13). Dat kind zal op de leeftijd van twee jaar overlijden op 4 mei 1828 (14) (cf. infra samenstelling gezin met nog aanvullingen).
Gevestigd in Brugge
In 1821 kocht David M. Cunynghame een ruim huis met grote tuin in wat toen nog de Gentpoortstraat was, met Oostenrijks huisnummer B14/58 (toen de nrs.14 en 15). Vandaag gaat het om de Nieuwe Gentweg huisnummers 87-91. De grote tuin op de hoek van de Nieuwe Gentweg en de Stalijzerstraat is vandaag een appartementsgebouw (nr. 91) en de pastorie van de H. Magdalenakerk (Stalijzerstraat 19). Het eigenlijke woonhuis (nrs. 87-89) van de Cunynghames betrof het voormalig abdissenhuis van de Sint-Trudoabdij, dat dateert van ca. 1620 (15). Voordien woonde in dit huis Louis-Constantin Jacopssen (geb. Brugge 1797-Parijs 1877), pionier van de fotografie, waarover Guillaume Michiels al uitvoerig schreef (16). Zijn zoon André-Louis Jacopssen (1793-1864) was lid van de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord” (17).
Op 19 augustus 1825 werd David Cunynghame ook eigenaar van wat we nu kennen als “De Botanieken Hof” of Koningin Astridpark. Dit was de tuin van het voormalige Minderbroedersklooster (Orde van de Minderbroeders) en was toen opgesplitst in 5 percelen, goed voor een oppervlakte van bijna 4 hectare (38.664 m²) (18). Per 1 september 1796 werden door de Franse bezetter alle religieuze gemeenschappen bij wet ontbonden. Veel kloostergebouwen werden gesloopt en voor particulieren werd het daardoor mogelijk om tuinen (het zgn. “zwart goed”) aan te kopen (19). Als resident verkreeg hij op die manier veel aanzien en trachtte hij zich te integreren in het Brugs maatschappelijk leven. Zo werd hij op 29 oktober 1826 aangenomen als lid van de “Société Littéraire” waar hij echter al op 14 november 1827 schriftelijk ontslag nam (20). In 1827 werd hij lid van de Sint-Jorisgilde (21).
Datzelfde jaar werd ook Peter Barnes (geb. Londen 30 mei 1793), marineofficier bij de Royal Navy, lid van de Sint-Jorisgilde (22). Barnes was in 1818 geaffilieerd bij de loge “La Réunion des Amis du Nord” en tekende nog in 1829 als secretaris het meesterdiploma van de bekende ondernemer William Chantrell (1801-1857) (23). David Cunynghame, verkeerde dus in goed Engels gezelschap. Bij aankomst in Brugge was hij nog geen vrijmetselaar. Peter Barnes, die ook Brits consul was, heeft hem mogelijks voorgedragen. In juli 1826 werd hij in de eerste symbolische graad ingewijd bij “La Réunion des Amis du Nord”. Volgens de “Comptes courans” betaalde hij daarvoor 75 frank. In oktober 1826 betaalde hij zowel voor de 2de als 3de graad en hij betaalde 6 frank voor het meesterdiploma. Het lidgeld, dat per semester betaald werd, bedroeg 12,70 frank.
En men deed niet tevergeefs beroep op hem. Op het zomersolstitium (“solstice d’été”) van 16 juli 1826 leverde hij de piano (24). Tijdens zo’n feestelijke zitting was er altijd een maçonniek banket en de “Harmoniekolom” zorgde dan voor muziek en het voordragen van liederen. Broeder Cunynghame tafelde die avond nog met broeder C. Rodenbach die eind 1825 voor de tweede maal achtbare meester was geworden (wegens het plotse vertrek van achtbare meester Louis Debeaune) en op 16 juli de vergadering voorzat. In totaal waren er 31 participanten. Zijn zoon Robert Cunynghame (1807-1829) werd in het tweede semester van 1827 ingewijd. Hij had toen nog niet de vereiste leeftijd van 21 jaar maar als lowton (25) kon hij statutair desnoods al op 18 jaar worden ingewijd. Dat was hier niet van toepassing want hij vestigde zich (volgens de bevolkingsboeken) pas op 24 juli 1827 in Brugge bij zijn vader in de Gentpoortstraat op de leeftijd van 20 jaar. Hij kwam uit Londen en was een kind uit het eerste huwelijk David M. Cunynghame-Maria Thurlow. Zij was op 21 februari 1816 overleden te Mahon op het eiland Menorca (26). Robert overleed op de leeftijd van 22 jaar in Brugge op 13 april 1829 (27).
Als gezagsgetrouwe Brit (hij ging altijd prat op de titel “Colonel de Sa Majésté Brittanique”) ervaarde David M. Cunynghame de Belgische revolutie van 1830 als een echte opstand. Op 29 augustus 1830 kwam de Regentieraad van Brugge in spoedvergadering bijeen om zich over de ordehandhaving in de stad te beraden. Beslist werd om de Portugese bannelingen die in Brugge verbleven in de burgerwacht in te schakelen. Toen men eraan dacht om ook de Engelse militairen in de burgerwacht in te schakelen, tekende kolonel David Cunynghame hevig protest aan met het argument dat zij nog altijd Britse onderdanen waren (28). Maar er valt toch een nuance te bespeuren: natuurlijk koos men niet de zijde van de revolutionairen maar in geval van nood wilde men wel mee doen aan de ordehandhaving. Engelse personen en bezittingen beschermen kon altijd nog onder de hoge bescherming van “Sa Majesté” !
De loge “La Réunion des Amis du Nord” kan men in die dagen bestempelen als anti-orangistisch doordat één van de grote lokale exponenten van die revolutie reeds in het voorjaar van 1827 zijn werkplaats verlaten had. Hij had de loge gedekt (“couvrir la loge”) om de handen vrij te hebben. We hebben het hier over de anti-orangist Constantin Rodenbach die er in augustus-september 1830 in geslaagd was de revolte te manipuleren door de burgerwacht van Brugge om te vormen tot een quasi-revolutionaire instelling (29). Het vertrek van de Nederlandse militairen op 27 september 1830, het vertrek van de Nederlandse ambtenaren uit vrees voor represailles en de verscherpte tegenstellingen tussen patriotten en orangisten hadden de loge verlamd. Maçonnieke beslommeringen verdwenen in deze revolutietijd op de achtergrond en het voortbestaan van de loge werd bedreigd. In 1831 hadden slechts tien leden hun lidgeld betaald onder wie David M. Cunynghame en William Chantrell. Charles Doudan sr. besliste als penningmeester en eigenaar van het gebouw, om in februari 1832 in vereffening te gaan nadat er op zijn ultieme oproep van 15 januari 1832 geen reactie was gekomen. Op 1 maart 1832 sloot hij de boekhouding definitief af. De meest orangistische loge in West-Vlaanderen was “Les Trois Niveaux”in Oostende (30).
Op 28 juli 1837 zal David Myrton Cunynghame naar Duitsland verhuizen samen met zijn echtgenote, zijn schoonzus, zijn kinderen en enkele leden van het dienstpersoneel. Daartoe was het nodig om zich te ontdoen van zijn schitterende tuin. Dit terrein werd op 25 april 1837 verkocht aan het echtpaar Edouard Mamet en Marie Vanheerswynghels (31) die het kort daarop op 14 december 1837 al doorverkochten aan de Brugse landeigenaar Jean-Baptiste de Penaranda (32). Een duidelijk voorbeeld van grondspeculatie.
Samenstelling van het gezin en het inwonend dienstpersoneel
Op basis van de bevolkingsregisters 1809-1830 en 1830-1846 kunnen we het huisgezin van David Myrton Cunynghame in de Nieuwe Gentweg reconstrueren (33).
1 David Myrton Cuninghame, kolonel in Engelse dienst en Gertrude-Henrica Kimpton, zijn echtgenote, de ouders;
2 Gertrude Francisca Myrton Cuningham, dochter, geboren te Church Oakley op 29 maart 1818, ingeschreven in Brugge op 2 oktober 1821, overleden te Brugge in de Gentpoortstraat nr. B 14/58 op 10-jarige leeftijd op 1 augustus 1827. De aangifte van dit overlijden werd gedaan door vader David M. Cunynghame en Emanuel Chatelin, dienstbode.
3 Henri Myrton Cunynghame, zoon, geboren te Church Oakley op 6 augustus 1819, ingeschreven te Brugge op 2 oktober 1821, vertrokken met zijn ouders op 28 juli 1837 naar Duitsland.
4 Julia Myrton Cuninghame, dochter, geboren op 28 januari 1821 te Jersey, ingeschreven te Brugge op 2 oktober 1821, vertrokken met haar ouders op 28 juli 1837 naar Duitsland.
5 Guillaume Auguste, Myrton Cuninghame, zoon, geboren te Brugge op 6 januari 1824, vertrokken met zijn ouders op 28 juli 1837 naar Duitsland.
6 Alfred Myrton Cuninghame (34), zoon, geboren in Brugge op 20 januari 1826 en overleden in Brugge op 14 mei 1828 (35), twee jaar oud.
7 Frederic Cunynghame, zoon, geboren in Brugge in 1827 en overleden 20 april 1830, bijna drie jaar oud.
8 Jacques-Joseph Cunynghame, zoon, geboren in Brugge op 21 april 1832, vertrokken met zijn ouders op 28 juli naar Duitsland.
9 Robert Cunynghame, luitenant Indische Compagnie, geboren op de Manor Malshanger, Church Oakley, Hampshire, Engeland, in 1807 als zoon van D.M. Cunynghame en zijn eerste echtgenote Maria Thurlow. Robert kwam op 24 juli 1827 van London en vestigde zich bij zijn vader in de Gentpoortstraat. Hij overleed in Brugge op 13 april 1829.
10 Maria Kimpton, schoonzus van David M. Cuninghame, geboren te London op 12 mei 1804, ingeschreven te Brugge op 2 oktober 1821 en vertrokken op 28 juli 1837 naar Duitsland.
11 Rosa Hockley, dienstmeid, geboren te London in 1803, ingeschreven te Brugge op 2 oktober 1821 en vertrokken naar London op 28 november 1826.
12 Carolina Storw, dienstmeid, geboren in april 1804 in Suffolk, ingeschreven in Brugge op 2 oktober 1821, vertrokken naar London op 20 mei 1828.
13 Sara Storw, dienstmeid, geboren in augustus 1805 in Suffolk, ingeschreven in Brugge op 2 oktober 1821 en vertrokken met haar werkgevers op 28 juli 1837 naar Duitsland.
14 Elisabeth Ruddock, dienstmeid, geboren in juli 1805 in Norfolk, ingeschreven in Brugge op 2 okt. 1821 maar keerde op 28 juli 1837 terug naar Engeland.
15 Guillaume Harslow, dienstbode, geboren te Stafford, ingeschreven in Brugge op 2 oktober 1821 maar keerde eveneens op 28 juli 1837 terug naar Engeland.
16 Hugh Mealy, dienstbode, geboren te Llyer (Schotland) op 3 mei 1790, ingeschreven te Brugge op 2 oktober 1821 maar keerde eveneens op 28 juli 1837 terug naar Engeland.
17 Sara Terry, dienstmeid, geboren in 1796 in London, ingeschreven in Brugge op 24 februari 1827 en keerde op 28 juli 1837 terug naar Engeland.
18 Emanuel Chattelain (zie ook nr. 2 Chatelin), dienstbode, geboren op 25 december (36) 1800 in Brugge, trad op 24 februari 1827 in dienst van D.M. Cuninghame tot 12 mei 1831.
19 Joseph Devos, koetsier, geboren in 1790 te Brugge, in dienst van David M. Cunynghame van 28 september 1827 tot 26 juli 1830.
20 François Laseure, dienstbode, geboren 15 juli 1808 in Brugge, in dienst van David M. Cunynghame van 28 maart 1828 tot 22 april 1829.
21 Elisabeth Darby, dienstmeid, geboren in London in 1788, in dienst van David M. Cunynghame van 28 maart 1828 tot 22 april 1829.
22 Willem Vausse, koetsier, geboren in 1802 in Barbay (Engeland), in dienst bij David M. Cunynghame van 28 maart tot 29 december 1828.
23 Frans De Corte, koetsier, geboren te St.-Michiels op 25 oktober 1807, op 2 april 1831 in dienst van David M. Cunynghame en vertrok met zijn baas op 28 juli 1837 naar Duitsland.
Drie van de tien kinderen uit het tweede huwelijk ontbreken in de bevolkingsregisters: Augustus-Myrton (geboren Brugge, 8 januari 1829), Louisa Anna (geboren Brugge, 22 augustus 1833) en Henrietta Elizabeth (geboren Brugge, 21 januari 1835). We kunnen er van uitgaan dat ook deze kinderen op 28 juli 1837 mee vertrokken met hun ouders naar Duitsland.
In Brugge verbleven er in de negentiende eeuw op een gegeven ogenblik meer dan duizend Engelsen. Wanneer we deze indrukwekkende lijst aan huispersoneel overschouwen, kan dit aantal geen verbazing meer wekken. Nu zal men niet altijd zijn dienstmeiden hebben laten overkomen uit Engeland, maar ze nemen toch een grote plaats in. Er was ook fluctuatie. De zusjes Storw uit Suffolk kwamen beiden in Brugge aan op 2 oktober 1821; Carolina vertrok weer naar London in 1828, maar Sara bleef en reisde in 1837 mee naar Duitsland. Dat twee zusters samen gingen “dienen” op hetzelfde adres is een bekend gegeven en kwam bij ons voor gedurende heel de negentiende eeuw en een flink stuk van de twintigste eeuw.
De koetsiers werden hoofzakelijk aangeworven in Brugge zelf. Dat heeft uiteraard te maken met de beschikbaarheid van paarden die niet uit Engeland werden geïmporteerd. Indien men zelf eigenaar was van een paard diende men (wet van 12 juli 1821) voor elk paard, ouder dan drie jaar, 20 gulden belasting te betalen. Er kan ook een onderscheid gemaakt worden tussen inwonende en niet-inwonende dienstboden, onder wie de meeste koetsiers kunnen gerekend worden. De omschrijving “dienstmeid” kan ruim geïnterpreteerd worden; die dienstarbeid kon zeer polyvalent en flexibel zijn: kindermeid, keukenmeid, poetsvrouw, wasvrouw e.a. (37). De mannelijke dienstbode trad wellicht ook wel eens op als tuinman en klusjesman. De indeling van het huis voorzag ook in aparte dienstruimtes voor het dienstpersoneel. Bij nieuwbouw werd daar in het concept rekening mee gehouden (38). Er wordt veelvuldig gewezen op het feit dat het leven in Brugge goedkoper was dan in Engeland om het grote aantal Engelsen in Brugge te verklaren. Dat kan waar zijn maar dan dient men een vergelijking Engeland-België te maken voor de verschillende periodes van de lange negentiende eeuw. En dat hebben we niet gedaan. We kunnen enkel verwijzen naar de toestand in 1821 toen David M. Cunynghame aankwam in Brugge.
De wet van 21 juli 1821 over “Belasting op personeel” bepaalde zes grondslagen voor de belasting op het personeel: huurwaarde, deuren en vensters, haardsteden (stookplaatsen maar ook “kagchels”), meubilair, dienstboden en tenslotte paarden (39). De classificatie van de gemeenten verliep op basis van het aantal inwoners (de keuze tussen Londen en Brugge is dan vlug gemaakt). In 1830 telde Brugge 42.198 inwoners. In de gemeenten van 25.000 tot 50.000 inwoners betaalde men voor iedere deur of venster tachtig cent. Voor iedere dienstbode zeven gulden en voor iedere werkbode drie gulden. Uiteraard zullen er betwistingen geweest zijn maar dat is van alle tijden. Maar dat de fiscus ijverig en gewetensvol de deuren en vensters telde staat vast (40). Die “uiterlijke kentekenen” waren ook duidelijk zichtbaar, net zoals het rondrijden met een Rolls Royce vandaag. Een bepaalde wooncultuur (een tuin van ruim 3 ha) verried natuurlijk een zekere welvaart. Maar er waren ook schaduwzijden verbonden aan dit leven. Rijk en arm werd getroffen door een hoge mortaliteit: kindersterfte en vroegtijdig overlijden. Ook dat valt makkelijk af te lezen uit de hierboven opgesomde voorbeelden (41).
Ook maken we kennis met de toen algemene gewoonte van de ambtenaren van de Burgerlijke Stand om de voornamen van Engelse personen te veranderen. Henry heet dan plotseling Henri en William is Guillaume geworden. Robert (Engelse uitspraak Robbert) blijft natuurlijk staan want hij denkt aan Robèr. Bij het dienstpersoneel wordt niet altijd naar de precieze geboorteplaats verwezen, maar naar het graafschap zoals Suffolk en Norfolk.
Over David M. Cunynghame zelf worden we beter ingelicht. We zien dat twee kinderen geboren werden in Church Oakley. Dat was een “civil parish” in Besingstoke (North Hampshire), een agrarisch gebied aan de Engelse zuidkust. Cunynghame woonde daar met zijn vrouw Maria Thurlow en kinderen op de “Manor of Malshanger”. Zijn schoonvader, Lord Chancellor Edward, de eerste Lord Thurlow, had in 1806 dit kasteeldomein gekocht. Meteen vernemen we dat Maria een buitenechtelijke (“illegitimate”) dochter was van Lord Thurlow (42). Zij huwden in 1801 en zijn vrouw overleed op Menorca in 1816. In 1817 hertrouwde hij met Gertrude-Henriette Kimpton en bleef wonen op “Malshanger”, waar ook nog twee van hun kinderen geboren werden in 1818 en 1819. Sir David Thurlow Cunynghame, baronet of Cosham (zoon uit het eerste huwelijk), zal in 1858 “Malshanger” verkopen.
Alvorens Engeland te verlaten was er nog de tussenstop op Jersey. Op dit grootste en meest zuidelijk gelegen eiland van de Kanaaleilanden, werd op 28 januari 1821 dochter Julia geboren. Met zo’n kleine baby kon men wel een nurse gebruiken, dat ontbrak alleen in arme gezinnen. En zo startte dan een nieuw leven, geofficialiseerd op 2 oktober 1821, in Brugge. Vader Cunynghame kwam wel te laat aan om nog te kunnen biljarten in de loge. “La Réunion des Amis du Nord” had in 1820 zijn biljart verkocht (43). De aanwezigheid van een biljart in de loge wijst ook op het aspect “sociëteit”. Wat dat betreft had Sir David het dan weer goed getroffen. Want ook daar stond de “frère servant” voor hem klaar.
Volgens de bevolkingsregisters vertrok de familie op 28 januari 1837 vanuit Brugge naar Duitsland. De Duitse natiestaat ontstond pas in 1867. Die aanduiding is zeer vaag en we zijn er niet in geslaagd om die Duitse periode te reconstrueren. Zijn tweede vrouw Gertrude Henriette Kimpton is overleden in 1842 maar nergens vonden we de plaats van overlijden. Dat had nog een aanwijzing kunnen opleveren. David M. Cunynghame is uiteindelijk overleden op 19 mei 1854, 84 jaar oud, te Saint-Helier, de hoofdplaats van het Kanaaleiland Jersey. Een vertrouwde plek, want één van zijn dochters was er geboren in 1821, toen de familie op weg was naar Brugge (44).
Willy Dezutter
1 Lori van Biervliet, De Engelse kolonie in Brugge in de 19de eeuw. Eerste deel. In: Biekorf, 88, (1988), p. 150-166 en Idem, tweede deel, Biekorf, 88, (1988), p. 261-282.
2 André Vandewalle, De 19de-eeuwse centrale begraafplaats van Brugge in historisch perspectief, in: Brugs Ommeland, 1986, 4, p. 212 en V. Bouckaert, W.P. Dezutter, M. Struye, J. van Cleven en A. Vandewalle, De centrale begraafplaats te Assebroek-Brugge. Brugge, 1993, p. 72. Een stuk niet gewijde grond was gereserveerd voor ongelovigen.
3 Ook Cunyngham(e) en Cuningham(e). De courante schrijfwijze is tegenwoordig Cunningham.
4 “Baronet” is een adellijke titel voor een Engelse edelman (landadel), niet hetzelfde als baron. Milncraig co. Ayr = baronet of Milncraig County of Ayrshire, Schotland.
5 Arnould Muscar zal in 1801 achtbare meester worden van de Oostendse loge “Les Trois Niveaux”. R. Vantomme, La Vie de la loge “Les Trois Niveaux” établie à l’orient d’Ostende depuis 1784. Oostende, z.j. (1983), deel I, p. 175.
6 www.oostende.be Hij was ook nog gemeenteraadslid van Oostende na de onafhankelijkheid van België in 1830. Tijdens de Franse en Hollandse periode was hij voorzitter van de Oostendse Handelskamer.
7 Zijn eerste dochter Adèle Wieland huwde met de brouwer Karel-Jan van Severen (1801-1842). Zie: Andries Vanden Abeele, Karel van Severen (1822-1892), een Bruggeling in Noorwegen, in: Brugge die Scone, 2005, p.21, online via www.andriesvandenabeele.net/AndriesVandenAbeele/AVDA390.htm Voor August Wieland zie ook: L. Van Acker, Het ontstaan van de Handelskamer te Oostende (1803), in: Biekorf 87 (1987), vooral p. 383. Over Wieland bestaat nog steeds geen goede biografie. Hij was grootgrondbezitter (Hazegras) en één van de rijkste inwoners van Oostende. Hij was daar ook voorzitter van de Evangelische Synode.
8 Willy P. Dezutter, De loge “La Réunion des Amis du Nord” (1803-1831) in Brugge, in: Brugs Ommeland, 50 (2010), 1, p. 39-51.
9 Myrton is geen voornaam maar een geslachtsnaam die verband houdt met de “Myrton Baronetcy of Gogar” in de County Edinburgh, de eerste titel van de “Baronetage Nova Scotia”. Deze titel stierf uit bij het overlijden van Sir Robert Myrton in 1774. Zijn familienaam was dus duidelijk David Myrton Cunynghame. Zijn moeder heette trouwens Frances Myrton.
10 Edward, eerste Baron Thurlow (1731-1806) was veertien jaar Lord Chancellor onder vier eerste ministers.
11 De Lord-Chancellor (grootkanselier van Groot-Brittannië). De titel bestaat sinds 1707. Hij had een grote juridische en wetgevende macht. Sinds 2007 een ceremoniële functie.
12 De genealogische gegevens komen uit John Burke, A Genealogical and Heraldic Dictionary of the Peerage and Baronetage of the British Empire. London, 1845, 8ste druk, p. 263.
13 Stadsarchief Brugge, Burgerlijke Stand. Geboorteakte 21 januari 1826.
14 Stadsarchief Brugge, Burgerlijke Stand. Overlijdensakte 6 mei 1828. “Eergisteren is overleden” = 4 mei 1828.
15 C. D’hooghe, Het abdissehuis van St.Trudo Nieuwe Gentweg 89-91, in: Brugge die Scone, 1993, 3, p. 8-9. Schrijfwijze van de naam: Cunnyngham. Met dank aan Ludo Vandamme, redacteur Biekorf, voor de specificaties van de huidige woonomgeving.
16 Guillaume Michiels, Uit de wereld der Brugse Mensen. Brugge, 1978,p. 20-22.
17 André-Louis Jacopssen (1793-1864), die zich rentenier mocht noemen, was in 1814 lid van de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord”. Hij maakte samen met Bruno-Désiré baron de Heere (1792-1857) in 1821-1823 een reis door Italië en Sicilië. Bruno de Heere werd in 1826 ingewijd bij “La Réunion des Amis du Nord”.
18 Brugge, Stadsarchief, Modern Archief, Kadaster, Oorspronkelijke Aanwijzende Tabel, sectie B, perceelnummers 753,754,755,757,758. Zijn woonhuis betrof perceel B/759.
19 W. Adriansens (red.), Groen Brugge. Brugge, 1987, p. 53-55 en W. Baes, J. Willems en A. De Blieck, Van Rame tot Coupure. Brugge, 1997, p. 88-89.
20 Stadsbibliotheek Brugge. ms. 604 :nr. 762. David Cuningham (sic), particulier anglais, présenté le 12 octobre 1826, reçu le 29 octobre 1826 -démissionnaire par lettre du 14 novembre 1827.
21 A. Vanhoutrijve, De Brugse kruisbooggilde van Sint-Joris. Handzame, 1968, p. 250. David Cunyngham, colonel de sa majesté Brittanique.
22 A. Vanhoutrijve, De Brugse kruisbooggilde, p. 250. Pierre Barnis (sic). In Brugge werd zijn voornaam Peter snel veranderd in Pierre (zowel in de schuttersgilde als in de loge) maar hijzelf deed dat uiteraard niet.
23 Voor de figuur William Chantrell zie: A. Vanden Abeele, Brugse ondernemers in de 19de eeuw Georges en William Chantrell, in: Driemaandelijks tijdschrift Gemeentekrediet van België,nr.146, 1983, pp. 239-266 en afbeelding van het diploma in Jeffrey Tyssens en Dominiek Dendooven, De Heeren Broederkes van den Moortelbak: 250 jaar vrijmetselarij in West-Vlaanderen. Brussel, 2015, p. 15.
24 Archief Bisdom Brugge (ABB), Vrijmetselaarsfonds C 536. Table nominative des membres dont les comptes sont compris au présent registre, deel I, compte du trésorier. 1827 avril 15 Paié pour le transport d’un pianno (sic) de chez le f.(rère) Cunningham au Vieux jardin 2,20 fr. Het betreft hier Franse francs die in het Zuiden gewoon in omloop bleven. In 1816 was weliswaar de gulden ingevoerd maar de Franse franc bleef parallel als geldig betaalmiddel bestaan. Zijn persoonlijke gegevens komen uit deze “Comptes courans”.
25 De zoon van een vrijmetselaar werd lowton, loufton of louveteau genoemd. Hij kon al op 18 jaar ingewijd worden. Art. 67 van het reglement van “La Réunion des Amis du Nord” luidt: “Aucun individu ne pourra être présenté à l’initiation qu’il n’ait accompli sa 21e année. Cette disposition n’est pas commune aux fils des maçons qui auront une dispense de trois ans, si leur conduite et leur moralité répondent d’eux”. Er werd van dit artikel gebruik gemaakt in 1821 toen de 20 jarige Charles Doudan junior (1801-1848), later een bekend notaris, werd ingewijd. Zijn vader Charles A. Doudan sr. (1773-1861) was sinds 1819 eigenaar van het logegebouw. Pierre Polsenaere en zijn echtgenote waren de conciërge van de loge. Zelf woonde C.A. Doudan in de Ridderstraat 7. In 1831 werd hij gemeenteraadslid en in 1832 schepen in Brugge.
26 Tot aan de Vrede van Amiens (1802) was Menorca in Engels bezit.
27 Stadsarchief Brugge. Burgerlijke Stand. Overlijdensakte 1829, nr. 453. Zijn overlijden werd op het stadhuis aangegeven door zijn eigen bedienden John Smith, oud 58 jaren en William Child, oud 22 jaren. Er staat over zijn overlijden ook een randbemerking in de “Table nominative” van “La Réunion des Amis du Nord”.
28 L. Ryelandt, La Révolution de 1830 à Bruges, in: Annales de la Société d’Emulation de Bruges, 55 (1905), p. 287.
29 A. De Jonghe, Onuitgegeven bescheiden over de gebeurtenissen in Augustus en September 1830,in: Annales de la Société d’Emulation de Bruges,1934, p. 142.
30 Els Witte, Het Verloren Koninkrijk. Het harde verzet van de Belgische orangisten tegen de revolutie 1828-1850. Amsterdam-Antwerpen, 2015, p.271. De Gentse loges bleven orangistisch tot lang na de Belgische revolutie. (262-263).
31 Lori van Biervliet, Frederik De Held (1799-1881) en de redemptoristenstichtingen in Brugge, in: Biekorf, 115 (2015),p.307. Edouard Mamet (Brugge 1808-Brugge 1877), huwde in 1831 met Marie Van Heerswynghels (Brugge 1806-Brugge 1877). Deze rijke handelaar, later directeur van een vlasspinnerij in Brugge, deed wel meer aan creatief ondernemen. Op 22 juni 1844 kocht F. De Held deze gronden (L. van Biervliet, “Frederik De Held”, p. 308). Op 28 oktober 1850 besloot de Stad Brugge eindelijk om die 3 ha grond aan te kopen als openbaar park. Nog voordat D. Cunynghame het aankocht in 1825 was daar door velen al op aangedrongen.
32 Het grootste grafmonument op het oud kerkhof van Sint-Kruis (Brugge), ontworpen door stadsarchitect Louis Delacenserie (1838-1909), is van de familie de Penaranda.
33 Brugge, Stadsarchief, Modern Archief, Bevolkingsregisters, 1809-1830, B8, fol. 16; 1830-1846, B14,f.88. Met dank en een eresaluut aan André Vandewalle (1946-2021), erehoofdarchivaris van het Stadsarchief, Brugge.
34 Geboorteakte 21 januari 1826.
35 Brugge, Stadsarchief, Modern Archief, Burgerlijke Stand, Overlijdensakte 6 mei 1828. “Eergisteren is overleden”= 4 mei 1828.
36 Geboren op Kerstmis, vandaar de voornaam Emanuel.
37 Over heel die problematiek bestaat er uitstekende literatuur: D. De Keyser, Madame est servie: leven in dienst van adel en burgerij 1900-1995. Leuven, 1995 en J. De Maeyer en L. Van Rompaey , Upstairs downstairs: dienstpersoneel in Vlaanderen 1750-1995. Leuven-Gent, 1996 en de reflecties op beide werken door Peter Heyrman, Meiden en knechten: stiefkinderen van de sociale kwestie, in: Brood&Rozen. Tijdschrift voor de Geschiedenis van sociale bewegingen, 2003,4,p.97-104.
38 Françoise Dierkens-Aubry en Jos Vandenbreeden, Art Nouveau in België. Architectuur en interieurs. Lannoo, Tielt, 2001, p. 33.
39 Wet van belasting van het personeel in uitvoering van de wet houdende de grondslagen van stelsel van ’s Rijksbelasting. Tot Gend, by F.J. Bogaert-De Clercq, in de Onderstraete (wet van 12 juli 1821).
40 J. Hannes, Met fiscale bril bekeken. Vlaanderen in België 1830-1914, in: A. Verhulst en L. Pareyn (red.), Huldeboek Prof. dr. Marcel Bots. Een bundel historische en wijsgerige opstellen. Gent, Liberaal Archief, 1995, p. 167-194.
41 Op kindersterfte, levensverwachting en vruchtbaarheid kunnen we hier niet verder ingaan. Zie algemeen: Isabelle Devos en Thijs Lambrecht, Bevolking, voeding en levensstandaard in het verleden. Verzamelde studies van Prof.dr.Chris Van den Broeke. Gent, Academia Press, 2004, hoofdstuk II Historische demografie, p.291-310 (overzicht van de zuigelingen- en kindersterfte in Zuid-Vlaanderen, 18de en 19de eeuw).
42 Institute of Historical Research . University of London. www.british-history-ac.uk Parishes: Church Oakley.
43 Willy P. Dezutter, Biljarten in de loge. Het biljartspel van de Brugse loge “La Réunion des Amis du Nord’ verkocht (1820), in: Biekorf, 109 (2009), p. 309-312 en aanvullingen in Willy Dezutter, Een biljart in de loge ‘La Réunion des Amis du Nord” (Brugge, 1820), vrijmetselarij en sociabiliteit, in: Brugs Ommeland, 2018,4, p. 218-224.
44 Met dank aan Ludo Vandamme, redacteur Biekorf en Jan D’hondt, hoofdarchivaris Stadsarchief, Brugge.
Dit artikel verscheen in het tijdschrift Biekorf: West-Vlaams archief voor geschiedenis, archeologie, taal- en volkskunde, 120 (2020), 4, p. 465-477. De tekst op deze blog wijkt enigszins af omdat het meer aandacht schenkt aan bepaalde genealogische gegevens.
Binnen het domein van de volkskunde rekent men het palingtrekken tot de kwelspelen met dieren en hoort het thuis in het rijtje van ganstrekken en katknuppelen. Op de filosofische achtergrond van dierenrechten en ipso facto dierenmishandeling zullen we hier niet te diep in gaan (1). Het palingtrekken als volksvermaak komen we vooral tegen in de 17de eeuw maar ook de 18de en 19de eeuw leveren inlichtingen op.
De palingtrekker diende vanaf een bootje met de blote handen te proberen om de paling te pakken. Die levende paling hing aan een touw dat gespannen werd op manshoogte boven het water. Men moest dus wat rekken en strekken en bij het overboord slaan kon men verdrinken. De inrichters (gemeentebesturen maar ook herbergiers) wilden dat liever niet en daarom werd er in de oproepen tot deelname (zowel in België als in Nederland) er altijd op aangedrongen dat men de zwemkunst beheerste. Bij te lage waterstand kon een aangekondigde wedstrijd ook een week uitgesteld worden. De levende paling hing met de staart omlaag en hoewel die van nature al glibberig is werd er nog extra vet (18de eeuw) of zeep (19de eeuw) aan gesmeerd. Bij het ganstrekken werd de kop van de gans ook met vet ingesmeerd. Men diende dus de levende paling de kop af te rukken door hem bij de staart te grijpen. De winnaar werd de deelnemer die het grootste aantal of het hoogste gewicht aan paling van de lijn had getrokken.
De paling werd gezien als een wat apart dier. Het is een vis maar boezemde angst in omdat (een dikke, vette) paling er uitziet als een slang (2). Omdat het toch een vis is ging men er toen nog vanuit dat het dier weinig gevoel zou hebben. Een bekende afbeelding van dit “wreed vermaak” is de illustratie op de voorpagina van “L’Illustration” van 7 augustus 1886 die verwijst naar het “Palingoproer” in de Amsterdamse Jordaan.
Palingtrekken en ganstrekken gebeurden zowel te water als te paard. Bij het ganstrekken moest men de kop afrukken van een levende gans die aan de poten was opgehangen. In Nederland, het schaatsland bij uitstek, werd palingtrekken ook georganiseerd op het ijs en stonden de deelnemers op schaatsen. Het ganstrekken staat bekend als een in Noordwest-Europa wijdverbreid kwelspel terwijl het palingtrekken door Nederlandse onderzoekers wordt beschouwd als een “oud Amsterdams spel” (3). Dit komt wellicht doordat het “Palingoproer” uit 1886 zoveel aandacht kreeg door zijn politieke dimensie.
In de Angelsaksische landen raakte het “Eel Riot” (Palingoproer) erg bekend door de krantenberichten en de “Eel Pulling” (palingtrekken) daarom als typisch Amsterdams werd opgevat. Maar het spel kwam net zo goed voor in Amsterdam als in andere plaatsen in Nederland (stad én platteland). Bovendien was het palingtrekken eveneens in onze gewesten bekend. Ook in West-Vlaanderen.
Palingtrekken in Brabant en Vlaanderen
Zo kende men het palingtrekken in Brabantse steden zoals Brussel, Antwerpen en Mechelen. Tijdens grote feestelijkheden in mei 1688 vond er in Brussel “op de Vaart” zowel ganstrekken als palingtrekken plaats. Men herdacht toen de Slag bij Woeringen van 5 juni 1288, 400 jaar geleden (4). De Slag bij Woeringen (Duits: Worringen) en de Guldensporenslag worden beschouwd als de grondslagen van de Belgische onafhankelijkheid tegenover Duitsland en Frankrijk. Het moet zijn dat de traditie van het palingtrekken goed standhield want op 16 juli 1820 (de tijd van het Koninkrijk der Nederlanden) was er tijdens de “Feesten der Gemeynten” nog altijd palingtrekken op de Vaart (5). Die Vaart was de Willebroekse Vaart, aangelegd in 1561 om Brussel via de Rupel en de Schelde met Antwerpen te verbinden.
In Antwerpen was men ook vertrouwd met het palingtrekken. Tijdens het Feest van de Vrijheid op 10 thermidor jaar IV (28 juli 1796) namen ook de stedelijke “viswijven”” deel aan het palingtrekken (6). Op 15 augustus 1807 vierde men er de verjaardag van Napoleon met talrijke volksspelen zoals loopwedstrijden, mastklimmen maar ook palingtrekken (7). Dat was eveneens het geval in 1840 toen tijdens de Rubensfeesten het palingtrekken op het programma stond (8). We zien hier dus een continuïteit van de Franse tijd tot na 1830. Elke overheid cultiveerde trouwens een grote variëteit aan “brood en spelen” om de cohesie onder de burgers te bevorderen en hen te binden aan het nieuw bestuur. Normaal gesproken is het palingtrekken een mannelijke aangelegenheid (machogedrag, de uitdaging) maar we zien dat er in 1796 ook occasioneel vrouwelijke deelnemers zijn. Dat was een extra attractie: een vrouw te water! (9).
Algemeen kan men wel stellen dat de deelnemers tot de lagere klassen behoorden: palingtrekken was voor de volksklasse en zeilwedstrijden voor de hogere burgerij. Ze vonden gelijktijdig plaats maar niet in overvloeiing. Watertornooien met burgers en arbeiders (Gent, Kortrijk) werden gezien als volksvermaak en parodieën op de echte steekspelen en vonden plaats op halfvasten en kermis. De kans op ongewild in het water vallen was een onderdeel van het spektakel en voedde het lachplezier bij de toeschouwers. Dit gaat al terug op de watertornooien uit de late middeleeuwen. Schieten we ook nu niet eerder in de lach wanneer iemand in een put valt, dan dat we onmiddellijk hulp bieden ? Daar is een psychologische verklaring voor: we zijn blij dat we zelf niet in de put vielen en de bevrijdende lach is het gevolg. Er is verder vanuit de mentaliteitsgeschiedenis geen wezenlijk verschil tussen de middeleeuwse tornooien en het palingtrekken in de 19de eeuw. Johan Huizinga wist het al dat alles draait rond een primair motief: de behoefte om de aanschouwende vrouw zijn moed te tonen, gevaar te lopen en sterk te zijn (10). De tornooiridder wilde de jonkvrouw imponeren; de palingtrekker zijn potentieel kermislief.
Mechelen
Ook in Mechelen (tot 1795 de zelfstandige Heerlijkheid Mechelen) werd paling getrokken. Remerus Valerius (1607-1687), pastoor van de Sint-Lambertuskerk in Muizen, nam in zijn “Chronycke van Mechelen” (1681), onder juni 1680, een 18-regelig vers op dat begint als volgt: “Men tracht den Palinck in de Stadt. En buyten tracht men nu de Kat” (11). Voor het palingtrekken had men het water van de Dijle nodig maar het katknuppelen kon men ook buiten de stad beoefenen (12).
Gent
Antoon Viaene gaf in 1976 een mooi chronologisch overzicht van de watertornooien op Vlaamse rivieren (13). Zijn belangstelling ging vooral uit naar het watersteekspel , maar hij vermeldt ook de gelijktijdige volksvermaken op het water. Voor Gent trof hij de allereerste vermelding van een watertornooi in 1381 aan, maar van palingtrekken was er in de 14de, 15de en 16de eeuw geen sprake. Voor Brugge blijft hij zelfs stilzwijgend voor de 17de en 18de eeuw (A. Viaene, op.cit. p. 10).
Wij kennen ook geen uitbeelding van het palingtrekken in randversieringen van laatmiddeleeuwse verluchte handschriften ( 14); er is daar wel altijd veel aandacht voor de balspelen, zoals het bolspel (15). Het gansknuppelen wordt al uitgebeeld in Vlaamse miniaturen uit eind 13de en vroeg 14de eeuw maar werd door niet alle onderzoekers als dusdanig herkend (16). Andries Van den Abeele, die de steekspelen in het laatmiddeleeuwse Brugge beschreef, vermeldt voor die periode geen ganstrekken noch palingtrekken. Maar in 1439 werd in de marge van de steekspelen op de Brugse markt een wedstrijd zwijnslaan ingericht (17). Dat zwijnslaan of varkensknuppelen gebeurde door blinden die daarbij het risico liepen meer elkaar te raken dan het te winnen varken. Een gruwelijk ritueel voor mens en dier dat tijdens de middeleeuwen zowel in Frankrijk (Parijs) als Duitsland (Keulen) voorkwam. Maar dat is een hedendaagse opvatting. In de beeldvorming van toen werd blindheid beschouwd als een straf van god en werd de blinde gezien als een bezetene van de duivel en werd daarom het voorwerp van spot (18). Inhumane spelen waren altijd gebaseerd op de mainstream godsdienstige opvattingen. Tornooien, jachtvermaak en dergelijke waren de sport van de adel, ganstrekken en palingtrekken was de “sport” met de hand en liet men over aan het volk.
Gedurende hun verblijf in Gent in augustus en september 1619 woonden de aartshertogen Albrecht en Isabella het palingtrekken bij dat plaats vond op de Leie tussen de Gras-en Korenlei. Het palingtrekken in Gent in 1619 en in Brussel in 1688 worden ook vermeld bij M. Sacré en A. De Cort (19). In Gent was er in 1664 een watertornooi op de Leie ter hoogte van de Graslei. Er lag ook een tweede boot voor het gans- en palingtrekken. Dit “trecken van de gans en den paelynck” wordt vermeldt in de stadsrekening van 1664-1665 (A. Viaene, op.cit. p. 9). Tijdens de grootse Macarius-jubelfeesten in 1767 was er een watertornooi en dat gebeurde nog steeds ter hoogte van de Gersleye (Graslei). Ook deze keer was er weer palingtrekken (A.Viaene, ibidem, p. 9). De Gentse gegevens werden samengebracht door W.L. Braekman (20) die een overzicht geeft van de steekspelen te land, te water en op sleden, van waterfeesten en van wedstrijden in mastklimmen, palingtrekken, ganstrekken en ringsteken aan de hand van de Gentse stadsrekeningen en kronieken. Volledig is zijn opsomming niet, want hij gaat voorbij aan het basisartikel van Antoon Viaene. (Biekorf, 1976). Wel geeft hij voor 1620 een voorbeeld van “tbeclemmen van tblasoen ende trecken van den palynck” in de marge van een watertornooi. Die nevenactiviteiten werden steeds beoefend door de “joncheyt”. Het “beklimmen van het blasoen” was een vorm van mastklimmen. De jongemannen klommen in de mast van de boot om de gildevlag of blazoen (van het Gilde van de Vrije Schippers) omlaag te halen. Op dit waterfeest van de Vrije Schippers was bij het eigenlijke steekspel de prijs een stuk zilverwerk ter waarde van “ses pont groote”. Die waardebepaling wijst er op dat het massief zilver betreft. Het ganstrekken (en in Vlaanderen en Wallonië ook het palingtrekken) op een aparte boot tijdens het eigenlijke steekspel te water was ook algemeen in Duitsland. Daar was het “Fischerstechen” (steekspel op het water) sinds de 16de eeuw overal verbonden met het ganstrekken (21). Ook daar speelde de sociale differentiatie.
Brugge, Kortrijk en Menen
In “Eigen Aard” van K.C. Peeters (22) staat er niets over het palingtrekken, evenmin in “Volkskunde van Brugge” van H. Stalpaert (23). Ook de oudere literatuur zoals “Bruges. Histoire et Souvenirs” van Ad. Duclos (24) schenkt er geen aandacht aan. In de tijdschriften “Rond den Heerd” (1865-1902) (25) en Biekorf (1890-1960) (26) werd er niet over gepubliceerd. Palingtrekken komt ook niet ter sprake in het monumentale basiswerk “Inventaire des archives de la ville de Bruges” (27) van L. Gilliodts-Van Severen, die documenten publiceert van de 13de tot de 16de eeuw. Dit verklaart wellicht ook dat er in in dezelfde periode geen afbeeldingen bekend zijn, zoals blijkt uit de studies van K. Geerts (28) en E. De Vroede (29).
W.L. Braekman geeft voor Gent als oudste vermelding van edellieden die te paard tegen elkaar in het strijdperk treden, het jaartal 1379 terwijl de steekspelen te water pas vanaf de tweede helft van de 15de eeuw worden vermeld. In 1480 vond er op de Leie in Gent al ganstrekken plaats maar over het palingtrekken vernemen we pas iets in de 17de eeuw. Ook voor Brugge vonden we geen vroege vermeldingen van dit volksvermaak.
Op 2 maart 1800 werd Joseph de Viry (1737-1813) door Napoleon benoemd tot prefect van het departement van de Leie met als hoofdplaats Brugge. Op de “quatorze juillet” nam de prefect voor het eerst deel aan een grote feestelijkheid. In de namiddag vond een wedstrijd palingtrekken plaats op de Sint-Annarei en de Langerei. De hoofdprijs bestond uit een zilveren zakhorloge geschonken door de prefect die ook toeschouwer was. Na afloop trakteerde hij de deelnemers op sterke drank (30). Zoals in Antwerpen in 1796 hebben we hier een geval van overdracht van revolutionaire ideologie. Prefect Viry dong bij de bevolking naar populariteit. Het zilveren horloge was zowat de standaardprijs. Op 21 augustus 1811 hadden in Kortrijk de “Arbeyders getournoyt op de Leye” en ook daar was de hoofdprijs een zilveren zakhorloge (31). Het beleid van het Franse bestuur tegenover de volkscultuur was gericht op het instellen van een officiële feestcultuur tegenover de volkscultuur. Ze hadden maar één doelstelling en dat was het instellen van een ideologisch geïnspireerde officiële feestcultuur (32).
Een mooi staaltje van dat gestroomlijnd revolutionair volksvermaak zien we in Menen op het feest van 18 fructidor van het jaar VI, ter herdenking van de staatsgreep van 4 september 1797. Voor tweeduizend toeschouwers was er op de Leie palingtrekken en eenden-vangst. “L’anguille fut arrachée au cri de Vive la République” en daarna zette de municipaliteit acht eenden in de vijver en moesten zwemmers ze proberen te pakken (33). Die ideologische inkleuring veranderde niet bij een regimewissel. Ten tijde van het Koninkrijk der Nederlanden was er in 1818 tijdens de wijkkermis op Overleie in Kortrijk een wedstrijd palingtrekken op het water. De te winnen prijs was een levend kalf dat mooi was versierd (34). Er werd ook op gewezen dat het festijn maar kon doorgaan indien de waterstand van de rivier niet te laag zou zijn.
Ook in Nederlandse aankondigingen komt men dergelijke waarschuwingen tegen (35). Op “Kortrijk Kermisse” van 19 augustus 1818 was er ook een loopwedstrijd en de winnaar kon een zilveren horloge verdienen. De lopers waren verplicht een witte muts te dragen en een oranje lint (36). Het Huis van Oranje was immers het regerende koningshuis. Toen Willem I op 1 en 2 juni 1829 Brugge bezocht werd hij met de nodige eerbied ontvangen. De laatste oranjefeestelijkheid vond plaats op dinsdag 24 augustus 1830 naar aanleiding van de feestdag van de koning. Het werd een feest met alles er op en er aan: een Te Deum, triomfklok, beiaardconcert, drie concerten in open lucht, mastklimming, luchtballon, palingtrekken, prijsuitdeling en receptie op het stadhuis, banketten door verenigingen en particulieren, feestelijke stadsverlichting, cafés die de hele nacht open waren. “Alsof er geen vuiltje aan de lucht was” merkt Andries Van den Abeele op (37). Enkele weken later, op 4 oktober 1830, sloot het Brugse stadsbestuur zich aan bij het Voorlopig Bewind !
Maar ook na 1830 zal het palingtrekken overleven. Naar aanleiding van hun 25 -jarige huwelijksjubileum in 1878 brachten Koning Leopold II en Koningin Maria-Hendrika een bezoek aan Brugge. Het stadsbestuur schakelde het koninklijke bezoek in het programma van de gemeentefeesten in. Zo woonde het vorstenpaar de inhuldiging bij van het bronzen standbeeld van Jan Van Eyck, werk van de Brugse beeldhouwer Hendrick Pickery. Op 19 augustus 1878 werden zij ontvangen door het stadsbestuur. Het programma in de “Gazette van Brugge” (7 augustus 1878) maakt melding van bolwedstrijden en andere vermakelijkheden. Op de Langerei, tussen de Snaggaard- en Carmersbrug, kon men deelnemen aan het palingtrekken (38). In deze toen nog zeer volkse buurt was men zeker van succes. Toch moet dat één van de laatste keren geweest zijn dat het palingtrekken er plaats had. In andere provincies kwam het toen al niet meer voor. L. De Bo zegt in zijn bekend “Westvlaamsch Idioticon” (Brugge, 1870-1873) dat het palingtrekken “tot over weinige jaren bestond te Brugge”. Wel is de wijk van “De Verloren Hoek” altijd zeer actief gebleven in het jaarlijks organiseren van allerlei volksspelen. Nico Blontrock somt er 76 op (39) en daar kan het palingvangen in een bassin met water aan toegevoegd worden (40). Dit “grabbelen naar de paling” stond in de zeventiger jaren van de 20ste eeuw ook op het programma van de dekenij Korenmarkt tijdens de “Gentse Feesten” (41). En in Eclusier-Vaux in de Nord Pas-de-Calais organiseeert men tijdens het “Fête de l’ Anguille” een spel “Attrapez l’ Anguille” dat volkomen gelijkend is (42).
Namen
Kijken we over de taalgrens, dan komen we al vlug in Namen terecht. Al in de vroege 16de eeuw vonden er in Namen op de rivier de Sambre watersteekspelen plaats, “joutes nautiques”. Dit was het geval op 3 juli 1519 toen Karel V tot keizer was verkozen. Félix Rousseau (44) zegt dat zo’n watertornooi dikwijls gevolgd werd door een ander “jeu aquatique” dat in Namen zeer populair was en “le jeu de l’anguille” werd genoemd. Uit de beschrijving blijkt overduidelijk dat het gaat over het bij ons bekende palingtrekken; maar gedateerde voorbeelden uit de 16de en 17deeeuw geeft hij niet.
Op 26 juni 1717 werd er een bijzonder watertornooi georganiseerd ter ere van de Russische tsaar Peter de Grote (1672-1725). Hij kwam uit Nederland en voer de Maas af met vijf schepen. Peter de Grote was de eerste Russische tsaar die buiten de grenzen van zijn rijk reisde. Hij maakte drie reizen door West-Europa en verbleef tijdens de tweede reis voor de tweede keer in Nederland (44). Het officiële Naamse verslag heeft het over “le divertissement de la jouste et du saut de l’anguil sur la Basse Sambre” (Rousseau, op.cit. p. 8). Charles Galliot schrijft er over in zijn “Histoire générale de Namur” (45) en daaruit vernemen we dat het de jeugd van Namen is die de deelnemers leverde voor het watersteekspel, het palingtrekken, het gevecht op stelten en het zwaarddansen. Het palingtrekken volgde onmiddellijk op het steekspel te water en in hetzelfde bassin (Galliot, Histoire, p. 45). Verder zegt Charles Galliot – hij schrijft in 1788 – dat de watertornooien nu niet meer bestaan en dat de demonstratie voor Peter de Grote in 1717 de laatste was (Galliot, Histoire,p.46). Dat zal waar geweest zijn voor het watersteekspel maar niet voor het palingtrekken.
Op 31 mei 1774 was aartshertog Maximiliaan Frans van Oostenrijk (1756-1801), de jongste zoon van Keizer Frans I en Maria Theresia van Oostenrijk, in Namen. Hij maakte daar een oponthoud in het kader van zijn “Kavalierstour”. De “Kavalierstour” of “Grand Tour” was een onderdeel van de opvoeding van de Europese adel en aartshertog Maximiliaan reisde in 1774 door Duitsland, de Nederlanden, Italië en Frankrijk. In Namen woonde hij het gevecht bij van de steltlopers. Het “combat des échasses” was een gevecht tussen de groepen “Les Mélans” en “Les Avresses”. Tijdens dergelijke gevechten vonden er regelmatig ernstige ongevallen plaats en ook nu waren er deelnemers die er beenbreuken aan overhielden. Na dit gevecht, dat twee uur duurde, woonde de aartshertog nog een partijtje palingtrekken bij en keek hij naar een voorstelling van de “Danse des Machabées” of zwaarddansen (46). Die zwaarddansen waren in Namen en in Dinant al bekend sinds de 16de eeuw (47) maar kennen we vooral uit Vlaanderen (48).
De beeldende kunst
Het palingtrekken wordt niet uitgebeeld in de randversieringen van middeleeuwse miniaturen (49) en ook Erik De Vroede geeft geen voorbeelden in zijn kunstoverzicht voor de periode tot 1600 (50). Gerenommeerde kunstschilders uit de 16de eeuw met veel belangstelling voor de populaire cultuur, zoals Jeroen Bosch (ca. 1450-1516) (51) maar vooral Pieter Bruegel de Oude ( tussen 1525 en 1530-1569) die toch een werk maakte waarop tachtig verschillende kinderspelen worden afgebeeld (Kunsthistorisches Museum Wenen, 1560), tonen het dus niet.
Dit geldt al evenzeer voor Pieter Breughel de Jonge (Brussel 1564 of 1565 – Antwerpen 1638) (52). Bij iemand als Hans Bol (Mechelen 1534 – Amsterdam 1593) die toch sterk beïnvloed werd door Pieter Breugel de Oude, zien we in zijn “Kermissen” allerlei volksspelen maar geen palingtrekken. Wel realiseerde hij een mooi schilderij met een duidelijk voorbeeld van ganstrekken.
Ook David Vinckboons (Mechelen 1576-Antwerpen ca. 1630) schilderde in 1633 een “Boerenkermis” waarop het ganstrekken duidelijk te zien is. In de bijdrage “Spelen met dieren”, waarin een groot aantal kwelspelen, wedstrijdspelen en vangspelen met dieren worden behandeld, blijft ook het palingtrekken buiten beeld (53). Alleen in de Noord-Nederlandse schilderkunst van de 17de eeuw komt het aan bod. De bekende schilder Salomon van Ruysdael (Naarden ca. 1600-Haarlem 1670) schilderde in 1633 een “Winterlandschap”” (olieverf op paneel, 39,4×71 cm) waarop een rij toeschouwers te zien is bij het palingtrekken te paard voor een herberg (54). Hij maakte ook een schilderij waarop het ganstrekken te zien is. De schilder Thomas Heeremans (1641-1694) schilderde een “Dorpsfeest met palingtrekken” (doek, olieverf 60×83,5 cm) nu te zien in het Westfries Museum van Hoorn (Ned.). Het werd geschilderd in Haarlem en is gedateerd 1682 (55). Het palingtrekken in Nederland gebeurde met een bootje op het water, te paard op het land en op het ijs op de schaats. Ook het kolfspel (balspel met slaghouten) werd zowel in het open veld als op het ijs beoefend.
De Haarlemse school leverde heel wat winterlandschappen af. Hendrick Avercamp (Amsterdam 1585-Kampen 1634) die dicht bij de Vlaamse schildertraditie stond, heeft het palingtrekken nooit afgebeeld ook niet op zijn bekend “Winterlandschap met ijsvermaak” (Rijksmuseum, Amsterdam, 1608). Wij knopen er hier de bedenking aan vast dat al die typische Hollandse wintertaferelen wel eens zouden kunnen verband houden met de strenge winters ten gevolge van de “Kleine IJstijd” (1570-1700) toen er een temperatuurdaling was van twee graden. Die “Kleine IJstijd” werd onderzocht door de weerkundige J. Buisman (56) en recent schonk ook de historicus Philipp Blom daar aandacht aan in zijn nieuwe boek “De opstand van de natuur” (57). Daarin wijst de auteur op de mislukte oogsten, hongersnood, ziekten en opstand door de temperatuurdaling. Enorme regenbuien, droogte, stormen, hete zomers en ijskoude winters hebben toen de maatschappij ontwricht.
Het trekken van de paling liet bij ons in Vlaanderen geen sporen na in de beeldende kunst. Ook uit de 17de eeuw kennen wij geen afbeeldingen en uit de 18de eeuw is ons slechts één Vlaamse volksprent bekend getiteld “Boere Kermis””. Op deze prent uit het begin van de 18de eeuw komen vierentwintig kermistaferelen voor waaronder “Trecken Palinck”. Het houtblok uit het Gentse Fonds Vanderhaeghen wordt bewaard in het Huis van Alijn in Gent (58). Archivalische en iconografische bronnen laten de conclusie toe dat het palingtrekken in Vlaanderen en Nederland pas populair werd in de 17de eeuw. Van het palingtrekken in Brugge in 1878 zijn ons geen foto’s bekend. Van het palingtrekken in Amsterdam (1886) bestaat er wel een duidelijke foto en een fotogravure.
Het Palingoproer (Amsterdam, 1886)
De volksopstand in de Jordaan van Amsterdam op 25 juli en 26 juli 1886 werd wereldbekend onder de naam “Het Palingoproer”. Dit valt te verklaren door de 26 doden en 36 zwaargewonden die te betreuren vielen bij het neerslaan door de politie. Het werd al uitvoerig van alle kanten belicht, ook sociaal-historisch en sociaal-economisch, zodat wij hier slechts de hoofdlijnen zullen weergeven (59).
Op zondag 25 juli 1886 was er op de Lindengracht (gedempt in 1895) een spelletje palingtrekken dat echter door de politie verboden werd. Politieagenten sneden het touw door waarna de toeschouwers zich tegen de agenten keerden. Op maandag 26 juli braken er opnieuw rellen uit en de menigte belegerde gewapend met stokken en staven het politiebureau. Aangezien er door de politie met scherp geschoten werd vielen er 26 doden te betreuren. Natuurlijk speelde ook sociale onvrede een rol en bij de autoriteiten de angst voor het opkomend socialisme. Er kwam veel kritiek op dit politieoptreden en het gebeuren haalde de internationale pers. Op de voorpagina van “L’Illustration journal universel” van zaterdag 7 augustus 1886 (zie afbeelding) stond een grote fotogravure van het palingtrekken in Amsterdam. Dit beroemde Franse weekblad verscheen van 1843 tot 1944. Uiteindelijk zou die illustratie er voor zorgen dat het palingtrekken wereldwijd beschouwd werd als een exclusief Amsterdams volksvermaak en via de Engelstalige pers geraakte het ook nog eens bekend als de “Eel Riot” en werd de “Eel pulling” of palingtrekken iets typisch Amsterdams genoemd.
Het wordt met de dag moeilijker om dat te ontmythologiseren. Een recent voorbeeld kan dat illustreren. In 2015 verscheen van de Brit Edward Brooke-Hitching in New York het boek “Fox Tossing, Octopus Wrestling and other Forgotten Sports” (60) dat in 2016 in het Duits werd vertaald onder de meer commerciële titel “Enzyklopädie der vergessenen Sportarten”. Daarin wordt enkel het palingtrekken in Amsterdam in 1886 besproken. Voor lange tijd is zo de Amerikaanse, de Britse en Duitse lezersmarkt weer voor lange tijd misleid vooral met een ondertitel als “The most dangerous § bizarre sports in history”.
Het palingtrekken in Amsterdam, 25 juni 1886 (L’Illustration, 7 augustus 1886)
Beschavingsoffensief en dierenbescherming
De historicus en schrijver Jan ter Gouw (Amsterdam 1814-Hilversum 1894) werd onder meer bekend door zijn boek “De Volksvermaken” (Haarlem, 1871) waarin hij een hoofdstuk wijdde aan de kwelspelen en daarin ook het palingtrekken vermeldde (61). Van het “Palingoproer” in 1886 in Amsterdam kon hij uiteraard nog geen melding maken maar ook andere voorbeelden uit zijn eigen tijd geeft hij niet. Zo was er op 16 juli 1865 palingtrekken op het Galgewater in Leiden (62). Het Galgewater was een gedeelte van de Oude Rijn in Leiden. Nu wordt het Galgewater door de roeisport ingenomen.
Het palingtrekken was populair in de provincie Drenthe. Daar werd het “aoltrekken” genoemd (63). In september 1878 vond er in Dwingeloo (Drenthe) palingtrekken plaats met als te winnen prijs een kerkboek met zilveren beslag! Daarover verscheen een commentaar in de “Zierikzeesche Courant” van 11 september 1878 in niet mis te verstane woorden: “Het is één der beestachtigste volksvermaken uit den ouden tijd en gelukkig wordt het zelden meer gezien. Maar te Dwingeloo zegt men: wel beestachtig maar toch vroom” (64). In 1879 was er palingtrekken in Valthermond (Drenthe) ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de gemeente. Het vond plaats in de buurt van de Kavelingbrug (65). Kritische stemmen tegen het palingtrekken komen we reeds vroeger tegen. Al in 1842 schrijft D.J. den Beer Poortugael in zijn verhandeling over de lichamelijke opvoeding in Nederland : “Het ware zeker wenschelijk dat op het land kegel– en balspel meer beoefend werd, dan wel het palingtrekken, katknuppelen en ganzenslaan, met recht door verhandelaar (66) als volksvermaken afgekeurd” (67). Die opvatting kadert natuurlijk ook in de tegenstelling elite en volk.
Ook Jan ter Gouw nam het op voor de dieren en noemde ze “onze redeloze vrienden”. Tot aan het einde van de 18de eeuw heerste immers de opvatting dat een dier, omdat hij niet over “rede” beschikte, niet op waardigheid moest rekenen. Het dier werd gezien als een gevoelloze automaat. Vandaar dat het martelen van dieren als volksvermaak niemand afschrikte (68) maar er was nog een lange weg te gaan (69). Het palingtrekken was in Amsterdam al enige jaren in onbruik geraakt en dus riep het incident uit 1886 des te meer reactie op. Er bestond ook een juridische grond. Sinds 1870 stipuleerde art. 89 van de Algemene Politieverordening in Amsterdam : “Het is verboden dieren op eenige wijze te mishandelen”. Amsterdam, Rotterdam en Den Haag (als eerste in 1865) namen het voortouw tegen algemene dierenmishandeling. In 1875 werd het “moedwillig kwellen, pijnigen of mishandelen” van hond en kat in Nederland bij wet verboden (70).
In het Belgisch Strafwetboek van 1867 vindt men de eerste bepalingen inzake dierenbescherming maar de eerste dierenbeschermingswet dateert pas van 1929 (71). Die evolutie in de wetgeving van de 19de eeuw kadert vooral in het beschavingsoffensief van de gegoede burgerij die zich zorgen maakte over “het volk”, dat opgevoed diende te worden tot gedisciplineerde arbeid en deugdzaam leven (72). Het veroordelen van de volksvermaken met dieren (73) past in het rijtje minder alcohol drinken en zich regelmatig wassen. De paling als martelaar van het volksvermaak.
Willy Dezutter
Addendum
Deze bijdrage verscheen in het tijdschrift Biekorf, 117 (2017), 2, p. 138-154. De tekst op deze blog wijkt op verschillende punten af omdat wij hier meer aandacht schenken aan Nederlandse voorbeelden. Verder dient er op gewezen dat het onjuist is dat er een eigentijdse foto zou bestaan van het palingtrekken in Amsterdam op 25 juli 1886. Het betreft wel degelijk een trucage foto genomen door F. Bouman uit 1886. Deze trucage foto verscheen in juli 1916 als reprofoto, dertig jaar later, bij de herdenking van het Palingoproer. Prent, Collectie Stadsarchief, Amsterdam.
1 Marianne Thieme, De eeuw van het dier. Antwerpen, 2004, herziene 3de druk, 2006. Amanda Kluveld, Reis door de hel der onschuldigen. De expressieve politiek van de Nederlandse anti-vivisectionisten 1890-1940. Amsterdam, 2000 vooral p.97-102 Het beest in de mens.
2 Voor de culturele situering van de paling verwijzen we naar Marcel De Cleene en Jean-Pierre De Keersmaeker, Compendium van dieren als dragers van cultuur. Mens § Cultuur uitgevers, Gent, 2015, deel III, p. 121-128. Met dank aan Marc Goetinck (Brugge). Geen vermelding van palingtrekken wel (te summier) lemma over gansrijden in Idem, deel II, p. 173.
3 Zie het lemma “Kwelspelen” in de online encyclopedie Wikipedia.
4 Vier hondertjarigen zegenprael naer den geluckigen slagh van Worringen, anno 1288. Brussel, 1688 en Brusselschen ommegangh of desselfs vreughdenfeest van den jare 1688 zedighlyck ende boertigh afgemaelt. Brussel, 1688.
5 Vyftig-Jaerigen Jubilé van het H. Sacrament van Mirakel. Tot Brussel, by J-B. Dupon, Boekdrukker [z.j.], p. 63.
6 F.H. Mertens en K.L. Torfs, Geschiedenis van Antwerpen. 1846,deel 7, p. 64.
7 Brecht Deseure, Onhoudbaar verleden: geschiedenis als politiek instrument tijdens de Franse periode in België. Leuven, 2014,p. 271.
8 Marijke den Hollander, Sport in ’t stad. Antwerpen 1830-1914. Leuven, 2006, p. 22. De stad Antwerpen herdacht in 1840 het overlijden van kunstschilder P.P. Rubens (1577-1640). Naast palingtrekken en ganstrekken waren er ook roei -en zeilregatta’s op de Schelde.
9 In de meeste volksporten waren vrouwen in de minderheid. Dat gold ook voor de olympische sporten. Spot en afkeuring waren hun deel, nu worden ze bejubeld. De damesploeg van voetbalvereniging Club Brugge bestaat pas sinds 2010. www.vrouwenvoetbal.be
10 J. Huizinga, Herfsttij der Middeleeuwen. Haarlem, 1949, p. 88.
11 Remerus Valerius, Chronycke van Mechelen, Mechelen: J.F. Vander Elst, Boeckdrukker (1681). Deze kroniek handelt over de periode 355-1680.
12 R. Foncke, ‘De kat in de Mechelse Folklore’, in: Mededelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde en Geschiedenis van Mechelen, 27 (1922), p. 46.
13 A.Viaene, ‘Watertornooien op Vlaamse rivieren’, in: Biekorf, 77 (1976), 1-2, p. 5-12. Eerste vermelding palingtrekken 1664, eerste vermelding ganstrekken te water in 1657.
14 Lilian M.C. Randall, Images in the Margins of Gothic manuscripts. Berkeley-Los Angeles, 1966.
15 W.P. Dezutter, ‘Vincentius van Beauvais, Speculum Doctrinale. Brugge, Stadsbibliotheek hs. 251’, in: Brugs Ommeland,21 ( 1981), 4, p. 326-328. Datering einde 13de eeuw.
16 L.M.C. Randall, Images, afb. XV 70 en afb. XVI 71 en 72 tonen het gansknuppelen. Zij noemt het “Bandyball”. Datering: einde 13de en begin 14de eeuw. Onder meer een Vlaams psalter en een getijdenboek.
17 Andries Van den Abeele, Het Ridderlijk Gezelschap van de Witte Beer: steekspelen in Brugge tijdens de late middeleeuwen. Brugge, 2000, p. 106.
18 Ben Wuyts, Over narren, kreupelen, doven en blinden. Leven met een handicap. Van de Oudheid tot nu. Davidsfonds/Leuven, 2005.
19 Maurits Sacré en Aimé De Cort, Volkspelen § Volksvermaken in Vlaamsch-België. Merchtem, 1925, p. 136.
20 W.L. Braekman, Spel en kwel in vroeger tijd. Verkenningen van charivari, exorcisme, toverij, spot en spel in Vlaanderen. Gent, 1992, p. 247-283.
21 Erich Mindt, Spiel und Sport als völkisches Erbe. Berlin, 1938, p. 68. Geen vermelding van palingtrekken.
22 K.C. Peeters, Eigen Aard: overzicht van het Vlaamse volksleven. Antwerpen, 1975, 4de uitgave, en K.C. Peeters, Volkskundige aantekeningen, Antwerpen, 1962, p. 240-242.
23 H. Stalpaert, Volkskunde van Brugge. Brugge, 1974.
24 A. Duclos, Bruges. Histoire et Souvenirs. Bruges, 1910 met separaat de Tables alphabétiques et analytiques van kanunnik V. Vande Velde.
25 D. Callewaert, Rond den Heerd 1865-1902 (Nederlandse volkskundige bibliografie. III), Antwerpen, 1966.
26 D. Callewaert, Biekorf 1890-1960 en Biekorf 1961-1995 (Nederlandse volkskundige bibliografie, VIII en XXXVI), Antwerpen, 1969 en 1997.
27 L. Gilliodts-Van Severen, Inventaire des archives de la ville de Bruges. Première Section: Inventaire des chartes. Première série: treizième au seizième siècle. 1 dl. Introduction+ 6 dln, Brugge, 1871-1878 en samen met E. Gailliard, Table analytique, Brugge, 1883-1885. De casus Gent (W.L. Braekman) heeft uitgewezen dat men niets terugvindt in de stadsrekeningen indien er voor het stadsbestuur geen aanleiding was om een vergoeding uit te betalen.
28 Katelijne Geerts, De spelende mens in de Boergondische Nederlanden. (Vlaamse Historische Studies 4), Brugge, 1987.
29 Erik De Vroede, Beelddocumenten (1200-1600) als bron voor de geschiedenis van spel en sport, in: Ethnologia Flandrica, 18 (1998), p. 9-41. Met dank aan collega Erik De Vroede, conservator Sportimonium/Sportmuseum , Hofstade-Zemst.
30 Andries Van den Abeele, ‘De vier prefecten van het departement van de Leie’, I: Joseph François Marie Justin, graaf de Viry’, in: Biekorf,104 (2004), p. 100-139.
31 A. Viaene, ‘Watertornooien’, 1976, p. 10. Dat kan betekenen zilverkleurig zoals we spreken over zilveren bekers, maar het kan ook massief zilver geweest zijn zoals bij de te winnen prijzen bij loterijen in de 15de-16de eeuw. Zie: Anneke Huisman en Johan Koppenol, Daer compt de Lotery met trommels en trompetten!: loterijen in de Nederlanden tot 1726. Hilversum, 1991, p. 82. De gouden medailles op de Olympische Spelen zijn niet volledig van goud. Slechts 6 van de 412 gram is goud, de rest is zilver.
32 Liesbeth Van Nieuwenhuyse, Officiële feesten in de Franse tijd. Volkscultuur en cultuurpolitiek in het Leiedepartement (1795-1814). In: Oostvlaamse Zanten 76 (2001), 4, p. 294-320; L. Van Nieuwenhuyse, “Mijn herte breekt als ik zie en hoore al wat men op Heilighendagen pleegt: de feesten en rituelen van het Directoire in confrontatie met de volkscultuur in het Leiedepartement”, in: Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis, 141 (2004), p. 141-182.
33 Gita Deneckere, ‘Het revolutionair alternatief. De symboliek van feesten en vrijheidsboom’, in: Henk De Smaele en Jo Tollebeek (red.), Politieke representatie. Leuven, 2002, p. 278.
34 E.N.(eylants)=[A. Viaene], “Wijkkermis op Overleye te Kortrijk in de Hollandse tijd 1818”, in: Biekorf, 69 (1968), p. 314.
35 Leydse Courant 14 juli 1865, p. 4. Bij ongunstig weer werd het palingtrekken van zondag 16 juli 1865 8 dagen uitgesteld.
36 E.N., ‘Wijkkermis op Overleye’.
37 A. Van den Abeele, ‘Jan van Zuylen van Nyevelt de Gaesebeke of de ongewenste soldaat van Oranje (1776-1844)’, in: J.Art en L. François, Docendo discimus: liber amicorum Romain Van Eenoo, Gent, 1999, p. 1119-1135.
38 Willy Dezutter, ‘Volksvermaak in Brugge (1878)’, in: Brugs Ommeland , 59, (2017), 1, p. 50-51.
39 Nico Blontrock, 50 jaar De Verloren Hoek 1948-1998. Uitgave Stedelijk Museum voor Volkskunde, Brugge, 1998, 61 p. met gelijknamige tentoonstelling in Museum voor Volkskunde o.l.v. conservator Willy Dezutter.
40 Zie de website verlorenhoek.brugsebuurten.be
41 A. Capiteyn en J. Decavele (ed.),De Gentse Feesten. Biografie van een 150 jarig monument. Dit boek verscheen in 1993 naar aanleiding van 150 jaar Gentse Feesten. In de bijdragen van André Capiteyn, “De voorhistorie van de Gentse Feesten 1843-1970” en Roeland Van de Walle, “Van feesten voor het volk naar volkse feesten” komt het palingtrekken niet voor.
43 Félix Rousseau, Jeux et Sports Nautiques à Namur. In: Le Guetteur Wallon, 46 (1970), 1, p. 6 en 12.
44 E. Waegemans, De tsaar van Groot Rusland in de Republiek: de tweede reis van Peter de Grote naar Nederland (1716-1717), Groningen-Antwerpen, 2013.
45 Charles Galliot, Histoire générale, écclesiastique et civile de la province de Namur. Luik, 1788, III, p. 43-46. Hij geeft als einddatum 1718 maar dat moet 1717 zijn aangezien hij zelf verwijst naar het bezoek van Peter de Grote. De historicus Charles Galliot (1708-1789) was advocaat in Namen.
46 Dudley Costello, A Tour through the Valley of the Meuse: with the Legends of the Walloon Country and the Ardennes. In: The Athenaeum. Journal of Literature, Science and the Fine-Arts for the year 1845. London, 1845, p. 713.
47 Ernest Montellier, La Danse à l’Epée dite Danse macabrée. In: Le Guetteur Wallon, 13 (1936-1937), p. 153-166. In diezelfde periode waren er ook zwaarddansers actief in Roeselare. Zie: Lucien Van Acker, Roeselaarse zwaarddansers in 1779. In: Biekorf, 115 (2015), 3, p. 277-281 en het algemeen overzicht L. Van Acker, Zwaarddansers in Vlaanderen. In: Biekorf, 2015, 1, p. 95-100.
48 Eugeen Verstraete, Zwaarddansen in Vlaanderen. Historiek en Ikonografie. Sint-Niklaas, 1985, 63 pp. Dit werk van Eugeen Verstraete (1910-1982) verscheen postuum en bevat een lijst van 104 gemeenten waar zwaarddansverenigingen zouden bestaan hebben. Het boek steunt op zijn gegevens die tussen 1940-1943 verschenen in het tijdschrift “De Speelman” van het Vlaamsch Instituut voor Volkskunst (gesticht 1935). De theorie dat de zwaarddans in Vlaanderen zijn oorsprong zou gevonden hebben is achterhaald.
49 L. Randall, Images in the Margins of Gothic Manuscripts; K. Geerts, De spelende mens in de Boergondische Nederlanden; A.J. Bernet Kempers, Randversieringen van de Meester van Katharina van Kleef. Volkskunde in de kantlijn, in: Bijdragen en Mededelingen van het Nederlands Openluchtmuseum. Arnhem, 30 (1967), 1, p. 25-47.
50 Erik De Vroede, Beelddocumenten (1200-1600) als bron voor de geschiedenis van spel en sport. Ook geen afbeeldingen van palingtrekken (wel ganstrekken) in Iconclass het classificatiesysteem van kunst en iconografie. Zie: www.iconclass.nl (Geraadpleegd 11.5.2017).
51 D. Bax, Hieronymus Bosch: His-Picture-Writing Deciphered. Rotterdam, 1979, 416 p. vert. door M.A.Bax-Botha van Ontcijfering van Jeroen Bosch. Proefschrift Nijmegen,1949.
52 Pieter Breugel tekende Brevgel zonder h, zijn zoons tekenden Breughel. Collega E. De Vroede kon mij bevestigen dat het palingtrekken niet in hun oeuvre voorkomt. E. De Vroede, Analyse van de volkssporten en volksvermaken bij Pieter Bruegel de Oude en Pieter Breughel de Jonge. Onuitgegeven licentiaatsverhandeling KUL, 1979, 2 vol.
53 Roland Renson, Herman Smulders, Bart Eelbode en Erik De Vroede, Spelen met dieren, in: Volkskunde, 84 (1984), 2, p. 168-208.
56 J. Buisman, Duizend jaar weer, wind en water in de Lage Landen. Franeker, 1998-2006, IV periode 1575-1675, deel V periode 1675-1750. Zie ook Gaston Demarée, De geschiedenis van het Koninklijk Meteorologisch Instituut van België op https://www.meteo.be met een overzicht van de 16de tot 21ste eeuw.
57 Philipp Blom, De opstand van de natuur. Een geschiedenis van de Kleine IJstijd (1570-1700) en het ontstaan van het moderne Europa. De Bezige Bij, Amsterdam,2017.
58 Maurits De Meyer, Volksprenten in de Nederlanden 1400-1900. Amsterdam, 1970,p. 158-160. Deze prent staat afgebeeld in W.L. Braekman, Spel en Kwel op.cit. p. 276.
59 Dennis Bos, Waarachtige volksvrienden: de vroege socialistische beweging in Amsterdam 1848-1894. Amsterdam, 2001, p. 207-222 over het Palingoproer. En verder vooral Jurriaan van den Eijkhof, Het Palingoproer en de onvrede van de Jordaners: een analyse van het Palingoproer als episode van collectief geweld. Amsterdam, 2010, p. 29-44 het Palingoproer, p.49-65 het Palingoproer geanalyseerd.
60 Edward Brooke-Hitching, Fox Tossing, Octopus Wrestling and other Forgotten Sports. New York, 2015, p. 91: palingtrekken Amsterdam. Edward Brooke-Hitching, (vert. Matthias Müller), Enzyklopädie der vergessenen Sportarten. München, 2016, 200 p. Renate Bruckner et al (red.), Das Mensch-Tier-Verhältnis. Eine sozialwissenschaftliche Einführung. Wiesbaden, 2015, p. 245 verwijst bij “Tierquälerei” enkel naar het “Aalziehen” in Amsterdam maar geeft geen Duitse voorbeelden.
61 J. ter Gouw, De volksvermaken, Haarlem, 1871, p. 356 met onder meer het Brusselse voorbeeld uit 1688.
62 Leydse Courant 14 juli 1865, p. 4. Organisator van het palingtrekken W.F. Meyer, de uitbater van café “De Kleine Vink”.
63 G.H. Kocks, Woordenboek van de Drentse dialecten. Register Nederlands-Drents. Assen, 2001, p. 187.
64 Zierikzeesche Courant, jg. 81, 11 september 1878,p.3. https://krantenbankzeeland.nl
66 Verhandelaar = de schrijver van deze verhandeling D.J. den Beer Poortugael (Leiden 1800-Den Haag 1879). Nederlands officier. Letterkundige.
67 D.J. den Beer Poortugael, Verhandeling over het wenschgelijke eener meer ligchamelijke Opvoeding in Nederland, in: Vaderlandsche letteroefeningen of Tijdschrift van Kunsten en Wetenschappen. Amsterdam, 1842, p. 107.
68 M. Vandenbosch, De Dierencrisis. Antwerpen, 2005, p. 124.
69 G. Van Hoorick, Dieren in het recht in historisch perspectief, in: G. Cazaux (red.), Mensen en andere dieren. Hun onderlinge relaties meervoudig bekeken. Leuven, 2001, p. 95-106.
70 K. Davids, Dierenbescherming in Nederland vanaf 1864. In: Dier en recht. Justitiële verkenningen, 27 (2001), p. 10-22.
71 G. Adant, De wetgeving op de bescherming en het welzijn van dieren. In: G. Cazaux (red.), Mensen en andere dieren, 2001, p. 131-140. In die wet van 1929 werd voor het eerst de notie van mededogen opgenomen. De vigerende Belgische Dierenwelzijnswet is van 1986.
72 W. Frijhoff, Publieke beschavingsoffensieven in de vroegmoderne tijd, in: Volkskundig Bulletin 11 (1985), p. 93-101 en C.A. Davids, Aristocraten en juristen, financiers en feministen: het beschavingsoffensief van de dierenbeschermers in Nederland vóór de Eerste Wereldoorlog, in: Volkskundig Bulletin 13 (1987), p. 157-200.
73 Zie de interessante casestudy van Karel Velle, Hanengevechten in België (19de-20ste eeuw): volkscultuur of georganiseerde dierenmishandeling ?, in: Oostvlaamse Zanten, 76 (2001), 1, p. 62-80.
